راههاي اثبات هلال در فقه مذاهب خمسه با تكيه بر نجوم جديد

بحث ثبوت هلال ماه از مباحثي است كه همه انسانها به نوعي به آن نياز دارند. شريعت مقدس اسلام نيز برخي از اعمال و عبادات را معلّق به ثبوت هلال ، نموده است.
مهمترين عامل تعيين كننده در رؤيت هلال و آغاز ماههاي قمري، افق است ، هر نقطه اي روي كره زمين افق مخصوص به خودش را دارد.بر اين اساس معيار متخصصين ديني و فقهاي عظام در رؤيت هلال بر اساس افق مشخص مي شود.
بیشتر فقها ، رؤیت هلال ماه را در هر شهری ، تنها برای مردمان همان شهر و ساکنان روستاها و شهرهای نزدیک به آن معتبر     می دانند.
دیدن هلال و ثابت شدن ماه در سرزمینی برای دیگر سرزمینها کافی است و می توان با دیدن هلال و ثابت شدن ماه در هر سرزمینی از کره زمین روزه گرفت، یا روزه گشاد.
شماری از باورمندان این دیدگاه می گویند: ماه اگر در سرزمینی ثابت شد، سرزمینهای را در بر   می گیرد که در شب، سرزمینی که در افق آن هلال دیده شده ، یکسان باشند،هر چند این یکسانی در پاره ای از شب باشد.
برخي از مجتهدين ،‌حكم حاكم را نيز براي پذيرش ديده شدن هلال  كافي مي دانند. هر چند كه حاكم شخصاً ‌نديده باشد و از راههاي ديگر برايش يقين به رؤيت هلال حاصل شده باشد. .البته از نظر منجمين و به تبع آن برخي نرم افزارها پيشرفته نجومي هم كه از لحاظ صحت و دقت تجربه شده باشد و اصطلاحاً اطمينان به رؤيت يا عدم رؤيت هلال ايجاد كند از نظر برخي  مراجع براي اثبات رؤيت يا عدم رؤيت هلال كافي است.
واژگان کلیدی : «هلال ،‌رؤيت ، محاق ،‌تعميم ، گواهان ، بيّنه ، حاكم ، افق»

مقدمه
« وَ القَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّي عَادَ كَالعرْجُونِ الْقَديمِ.»
« و براي گردش ماه منازلي معين كرديم (كه در آن منازل سير مي كند) تا مانند شاخه خشك خرما باز گردد.»
پيش از گام نهادن در  وادي تحقيق و پژوهش با مجهولات عديده اي در مورد هلال مواجه بودم ، به گونه ايكه در زمره «يسئلونك عن الاهله …»  قرار داشتم ، نه از جنبه تكويني هلال و نه از بعد فقهي آن ، اطلاعات چنداني نداشتم .اينكه چرا ماه ،‌اين سلطان شب ، گاهي بيست و نه روزه و گاهي سي روز بطول مي انجامد،زماني بصورت هلال باريك ظاهر مي شود ،‌و پس از اينكه مبدل به قرص كامل مي گردد، مجددا به شكل هلال در مي آيد و به مدت يك يادو شب،‌رخ زيبايش را از زمينيان مي پوشاند.
گروهي امروز نماز عيد مي خواندند و مي گفتند«اسئلك بحق هذا اليوم الذي جعلته للمسلمين عيدا…» و فردا گروه ديگري در همان شهر و گاه در همان مسجد ،‌عين همين عبارت را مي گفتند و معلوم نبود منظور از «للمسلمين»در اين عبارات كيست؟!
عده اي به هم تبريك عيد مي گفتند و جماعتي در حال روزه بودند و دعاي «يا علي ياعظيم …و هذا شهر عظمته و كرمته…و هو شهر رمضان…»مي خواندند و گاه در يك لحظه و حتي يك خانه اين اختلاف جانكاه ديده مي شد ، در حالي كه اسلام دين «توحيد»در تمام زمينه ها ست و خواهيم ديد حتي با وجود اختلاف فتاوي هيچ موجبي براي اين اختلاف ها نيست.
مردم از اين بيم دارند كه در سال هاي بعد نيز اين امر تكرار شود و در نتيجه بعضي از نا آگاهان تعليمات اسلام را زير سوال ببرند.اين امر هنگامي  نگران كننده تر مي شود كه مي بينيم در اغلب كشورهاي اسلامي مساله رويت هلال حل شده و لااقل اهل يك كشور با يكديگر هماهنگ هستند،‌ولي در كشور ما چگونه است؟
شايد تنها ما هستيم كه اين مساله را حل نكرده ايم ، با اين كه فقهاي قوي وآگاهي داريم. مشكل اصلي در اين است كه با مساله رويت هلال كه از «موضوعات»است مانند يك مساله فقهي و «حكمي از احكام شرع»برخورد مي كنيم .در حالي كه مي دانيم مردم هر چند در مسائل و احكام فقهي يا بايد مجتهد باشد يا از مجتهدي پيروي كنند، ولي در موضوعات (مانند رويت هلال)هر كس مي تواند به يقين و اطمينان خود عمل كند.
توضيح اين كه وجوب روزه ماه مبارك رمضان از ضرويات اسلام و واضحات قرآن است و هيچ كس در آن ترديد ندارد،و چون اصل وجوب از ضروريات دين است، طبعا تقليد هم در آن راه  ندارد ؛ولي در احكام ،‌جزئيات،‌شرايط و موانع روزه بايد يا مجتهد بود يا از مجتهدان آگاه تبعيّت كرد.امّا اين كه امروز ماه مبارك رمضان است ، يا نيست ، از موضوعاتي است كه هر كس مي تواند در آن به تشخيص خود عمل كند ،‌يعني هر گاه بر كسي ثابت شد كه روز اول ماه رمضان است مي تواند روزه بگيرد و اگر عيد ثابت شد ،‌افطار كند.
گر چه مردم روي اعتمادي كه به مراجع دارند در اين گونه موضوعات مهم نيز به سراغ مراجع مي روند تا بهتر تشخيص دهند ،‌اما مراجع از نظر شرعي هيچ الزامي به نظر دادن در باره اين موضوع ندارند و مي توانند  بگويند اين مساله از موضوعات است و خودتان تحقيق كرده و عمل كنيد.
از سوي ديگر اگر هر يك از مردم در اين مساله كه جنبه عمومي و اجتماعي دارد،جداگانه به تحقيق بپردازد اختلافات زيادي ،‌به سبب تعدد منابع تحقيق ، به وجود مي آيدكه با روح اسلام سازگار نيست. همان گونه كه رجوع به مراجع به طور جداگانه نيز از اين مشكل  دور نخواهد بود ،‌زيرا ممكن است چند نفر از شهود نزديك مرجع بزرگوار به گونه اي گواهي مي دهند و چند نفر به شكل ديگر نزد مرجع بزرگوار ديگري ،‌يا شهود كه نزديك مرجع گواهي مي دهند، ممكن است مورد اعتماد ديگري نباشند، يا اصلا شهودي كه نزد اين مرجع مي روند ،‌موفق به درك محضر مرجع ديگر نشوند.اين امور سبب مي شود هلال ماه بر يكي ثابت شود، و بر ديگري ثابت نگردد ،‌و اختلاف جانكاه و نگران كننده اي ميان مردم پيدا شود و عظمت عيد و ماه مبارك و شعائر مربوط به آن زير سوال رود و حتي به يك شهر و در يك خانه نيز كشيده شود.
استهلال يا تلاش براي رؤيت هلال،كه در منابع اسلامي بخصوص فقه شيعه مورد تاييد قرار گرفته ،مورد توجّه جمع زيادي از مردم جهان در گذشته و حال بوده وهست، اعتقادات مذهبي و علايق علمي و تنظيم  تقويم قمري از جمله مهمترين انگيزه هاي توجه مردم و دانشمندان به اين امر است.

فهرست مطالب :
«روش تحقيق»
«قلمرو تحقيق»
«بيان مسأله»
«پيشينه تحقيق»
هدف تحقيق:
1-1 «بخش اول»: واژه شناسي
1-1-1 ماده «هلل» و مشتقات آن در كتابهاي لغت
1-1-2 ماده «هلل» در احاديث و قرآن
1-1-3 وجه تسميه هلال :‌
1-2 بخش دوم : ‌آشنايي با تقويم هجري
1-2-1 تقويم هجري قمري
1-2-2 مباني تقويم هجري قمري
1-2-3 تقويم هجري قمري هلالي
1-2-4  تقويم هجري قمري قرار دادي
1-2-5 چرا در تقويم هجري قمري اختلاف پيش مي آيد؟
1-2-6 مقايسه ي تقويم هجري شمسي و هجري قمري
1-3 «بخش سوم»تنجيم و ستاره شناسي
1-3-1 تعريف علم نجوم :‌
1-3-2 حكم تنجيم :
1-3-2-1 خبر دادن از تحولات فلكي :
1-3-3 ادله جواز علم نجوم
1-3-3-1 رواياتي كه دلالت بر مذموم بودن علم نجوم دارند.
1-3-2-2- اخبار از آينده با توجه به اوضاع فلكي بدون اعتقاد به تاثيرات آنها:
1-3-4  چند مساله مرتبط با تنجيم
1-3-4-1  آيا تصديق منجم و ترتيب اثر دادن به سخن او جايز است ؟
1-3-4-2 آيا ياد گيري و ياد دادن علم نجوم جايز است؟
1-3-4-3 آيا حكم رمل و فال و كار هايي از اين قبيل مثل تنجيم است؟
2-1 بخش اول : «نگرشی بر رویت هلال در علم نجوم»
2-1-1 پیدایش ماه
2-1-2  وضعیت تکوینی ماه
2-1-3 کرویّت یا مسطح بودن زمین
2-1-4 مدار گردش ماه
2-1-5 قوانین کپلر
2-1-6 اهله ی ماه
2-1-7 حرکات ماه
2-2 بخش دوم «بررسی پدیده های وابسته به مدار ماه »
2-2-1 جزر و مد :
2-2-2  خورشید گرفتگی (کسوف)
2-2-3 ج)ماه گرفتگی (خسوف)
2-2-4 مشاهده نور زمین تاب :
2-2-5 جهت یابی به وسیله ماه
2-3 بخش سوم :‌
ماههاي قمري
2-3-1 انواع ماه قمری
2-3-1-1 ماه قمری حسابی :
2-3-1-2 ماه قمری متوسط:
2-3-1-3  ماه قمری هلالی فلکی :
2-3-1-4 ماه قمری هلالی شرعی :
2-3-2 پدیده قران نیّرین یا حالت مقارنه و محاق
2-3-3  رکوردهای رؤیت هلال
2-3-4  آشنایی با معیارهای رؤیت هلال
الف- معیار بابلی ها
ب-  ضابطه هاي رؤيت دوره ي اسلامي
ج- معيار فادرينگهم(father ingham)
ج-(mounder) معيار ماندر
3-1 بخش اول : «رؤيت  و اثبات هلال»
3-1-1  دلالت قرآن بر اعتبار رؤيت  :
3-1-2 دلالت احاديث بر اعتبار رؤيت
3-1-3  اتفاق فقيهان بر اعتبار رؤيت
3-1-4 فروع رؤيت
3-1-4 -1 فرع اول : انفراد در رؤيت
3-1-4-1-1 دلايل اعتبار انفراد در رؤيت
الف-اطلاق احاديث رؤيت  :
ب-احاديث خاص :
ج- قرآن:
د:عقل:
3-1-4-2 فرع دوم رؤيت ،راهي علم آور
3-1-5 مؤيد ها
3-1-6 دلائل عدم اعتبار رؤيت  هلال با چشم مسلح
3-1-7 مؤيدات و شواهد عدم اعتبار رؤيت  هلال با چشم مسلح
3-1-8 ادلّه و مؤيّد ات اعتبار رؤيت  با چشم مسلح
3-1-9 رؤيت  قبل از زوال
3-1-10 بررسي روايات ديدن هلال در طول روز
3-1-11 ديدگاه فقيهان ،درباره ديدن هلال در روز
3-1-12 نظر عامه در ديدن هلال در روز.
3-1-13 تطوق وغيوبت شفق
3-2« بخش دوم : بيّنه»
3-2-1 بيّنه در لغت :
3-2-2 بيّنه در قرآن
3-2-3 بيّنه در اصطلاح :
3-2-4  بيّنه در روايات
3-2-5 بيّنه از ديدگاه فقها
3-2-6 مفهوم عدالت
3-2-7 معاني شهادت
3-2-8 ويژگيها و شرايط شهادت
3-2-8-1 عدالت :
3-2-8-2 ذكوريت:
3-2-8-3 توافق در اوصاف
3-2-8-4 شهادت بر رؤيت
3-2-9 ديدگاههاي فقيهان شيعه در شمارشاهدان رؤيت هلال
3-2-9-1 گواهي يك عادل :
3-2-9-2 گواهي پنجاه عادل:
3-2-9-3 رؤيت مطلقاً به بيّنه ثابت نمي شود.
3-2-9-4 رؤيت به بيّنه (دو شاهد) مطلقاً ثابت مي شود .
3-2-10 ديدگاه فقهاي عامه :‌
3-2-11 فـروع بيّنه
3-2-11-1  شهادت بر شهادت :
3-2-11-2  آيا بيّنه علم آور است؟
3-3  بخش سوم :‌ «شياع»
3-3-1 تعريف تواتر و شياع از نظر فقها
3-3-2 شياع در آثار فقها
3-3-3  بررسي استقلال يا وحدت تواتر و شياع ،از نظر فقها
3-3-4 دلائل حجيّت تواتر و شياع مفيد علم
3-3-5 «شياع ظنّي»
3-3-6 دلايل حجيّت شياع ظنّي
3-3-6-1 فحواي حجيّت بيّنه:
3-3-6-2 روايات :
3-3-6-3  سيره عقلا :
3-3-7 نقد و بررسي ودلايل شياع ظنّي
3-4 بخش چهارم :‌ «گذشت سي روز و اثبات هلال»
3-4-1 دلايل اعتبار گذشت سي روز
3-4-1-1 اجماع:
3-4-1-2 روايات:
3-4-1-3 علم عادي:
3-4-2 دلايل فقها   بر گذشت سي روز :
3-4-3 فروع قاعده گذشت سي روز
3-4-3-1 فرع اول :
3-4-3-2 فرع دوم:
3-4-3-3 فرع سوم :
3-4-3-4 فرع چهارم
3-5 بخش پنجم: «حكم حاكم»
3-5-1 تعاريف حكم حكومتي
3-5-2 برخي مصاديق حكم حكومتي
3-5-3 نظريه ها در مورد سنخ حكم حكومتي
3-5-3-1 نظريه نخست :احكام حكومتي ، احكامي اوليه هستند .
3-5-3-2 نظريه دوم : احكام حكومتي ، احكامي ثانويه هستند
3-5-3-3  نظريه سوم : نسبت ميان احكام ثانويه و احكام حكومتي ، عموم و خصوص من وجه است.
3-5-3-4  نظريه چهارم احكام حكومتي ، نه از احكام اوليه هستند و نه از احكام ثانويه (نظريه مختار).
3-5-4 دو نكته در خصوص تعارض حكم حكومتي
3-5-5 حكم حاكم به ثبوت هلال
3-5-6 عدم حجيّت حكم حاكم مطلقاً
3-5-7 دلائل عدم حجيّت حكم حاكم
3-5-8 نقد و بررسي
3-5-9 حجيّت حكم حاكم
3-5-10 دلائل حجيّت حكم حاكم در رؤيت  هلال
3-5-10-1  عموم و اطلاقات
3-5-10-2 شيوه فقها در كتابهاي فقهي
3-5-10-3 روايات خاصه
3-5-10-4 سيره
3-5-10-5 سيره پيامبر(ص)
3-5-10-6 سيره خلفا
3-5-10-7 سيره ائمه(ع)
3-5-10-8  هلال از امور حسبيه
3-5-11 آراء ديگري در خصوص حكم حاكم:
3-5-11-1  اصالت حكم حاكم
3-5-11-2  قول به تفصيل:
3-5-11-3 تفصيل بين هلال رمضان و شوال
3-5-12 چگونگي حكم
3-5-13 قلمرو نفوذ حكم حاكم در رؤيت  هلال
3-5-14 حرمت نقض حكم حاكم
3-5-15 «ادله عدم جواز نقض»
3-5-16 موارد جواز نقض حكم حاكم :‌
3-5-17 حكم حاكم اهل سنّت در ثبوت هلال
3-5-18 ادله حجيّت حكم حاكم اهل سنّت
3-5-18-1 سيره ائمه اطهار(ع)
3-5-18-2 دلائل قائلان به عدم اجزا
3-5-18-3 دلائل قائلان به اجزا
4-1 بخش اول  « افقها »
4-1-1 نظریه مشهور:
4-1-2 دیدگاه غیر مشهور
4-1-3  نظر فقهای عامه
4-1-4خلاصه دیدگاهها
4-1-5 معیار در نزدیکی و دوری شهرها:
4-1-5-1  اختلاف در طلوع و غروب خورشید:
4-1-5-2  امکان رؤیت با نبود مانع
4-1-5-3  اختلاف اقالیم و تفاوت مناظر
4-1-5-4 منزله و مرحله
4-1-6  دلایل قائلان به عدم تعمیم
4-1-6-1  ظاهر آیه شریفه:
4-1-6-2  روایات :
الف. روایات رؤیت هلال.
ب- روایات شهادت به رؤیت
4-1-6-3  قیاس رؤیت هلال به طلوع و غروب خورشید.
4-1-6-4  عقل
4-1-6-5  سیره مسلمانان
4-1-6-6  اجماع
4-1-6-7  شهرت :
4-1-6-8  روایت کُرَیب:
4-2 بخش دوم «دلايل ديدگاه غير مشهور» يا دلايل تعميم ثبوت هلال
4-2-1 قرآن :‌
4-2-2 روايات
4-2-2-1  اطلاق رؤيت:‌
4-2-2-2  اطلاقات روايات بينه :
4-2-3 روايات خاصه.
4-2-4 رؤيت طريقيت دارد نه موضوعيت
4-2-5 مويدات نظريه تعميم
4-2-5-1 وحدت ليله القدر
4-2-5-2  وحدت عيد فطر و قربان
4-2-5-3  دعاي سمات:‌
4-2-5-4 سيره پيامبر(ص)
4-2-5-5 علم
4-2-5-6 مذاق شرع
4-2-5-7 عدم معيار براي دوري ونزديكي
4-2-5-8 حرمت روزه در روز عيد فطر و قربان
4-2-5-9 پيامدها
نتيجه :
پيشنهادات:
ضمائم :
1- جدايي زاويه اي
2- مقارنه ماه و خورشيد
3- سن ماه
4- حد دانژون
5- مدت مكث
6- ارتفاع هلال
7- اختلاف سمت
8- فاز ماه
9- طول كمان هلال
10- نا پيوستگي هلال
11- ضخامت بخش مياني
12- فاصله ماه از زمين
منابع و مآخذ :‌

منابع و مآخذ :‌
1. قرآن كريم
2. صحيفه سجاديه
3- انصاري (الشيخ الاعظم)، مرتضي ، المكاسب المحرمه ، قم ،موسسه مطبوعاتي دار الكتاب ، 1214.
4- ابن رشد ،احمد بن محمد،‌ بدايه الاسلام ، بيروت،دارالمعرفه ، بي تا .
5- ابن رشد ،‌احمد بن محمد، بدايه المجتهد و نهايه المقتصد ، دمشق ،جلد، ‌دارالفكر ، 1415 ه.ق.

6- ابن ادريس (الشيخ ابي جعفر)، محمد بن منصور، السرائر، قم،‌انتشارات اسلامي ، وابسته به جامعه مدرسين ، 1410 .
7- آرام ،‌احمد،‌تاريخ اسلام ،‌تهران ،‌اميركبير،‌1377 هجري شمسي.
8- اچ تامسون ،‌رابرت جسترو و مالكم ،‌مباني و مرزهاي ستاره شناسي،‌مشهد، ‌ترجمه تقي عدالتي و جمشيد قنبري،انتشارات آستان قدس رضوي، 1363 .
9- ابن منظور،‌ ‌محمد بن مكرم ،‌لسان العرب،‌‌بيروت ،دارصادر،‌بي تا .
10- انيس،‌ابراهيم ،‌المعجم الوسيط،‌بي جا،‌ مكتب نشر‌ الثقافه الاسلاميه ، 1412 هجري قمري.
11- آملي ،‌محمد تقي ،‌مصباح الهدي،‌‌مشهد ،مطبعه فردوسي ،‌بي تا .
12- انصاري،‌عبدالله ،‌مجموعه رسائل فقهيه و اصوليه ، قم ، ‌انشارات مفيد ،،‌بي تا .
13- انصاري ، محمد بن احمد ، الجامع الاحكام القرآن، بيروت ، دار احياء التراث العربي، بي تا.
14- اصفهاني ،‌الراغب حسين،‌معجم مفردات الفاظ القرآن ،‌بي جا،‌درالكتاب العربي،‌بي تا.
15- ابن حيان اندلسي،‌محمد بن يوسف ،‌تفسير البحر المحيط،‌بي جا،‌دار الكتب العلميه ،‌چاپ اول،‌1413
16- ابن كثير،عماد الدين،‌ ‌تفسير قرآن العظيم ،‌‌بيروت ،دار المعرفه ،‌بي تا
17-  ابن بابويه القمي ‌(شيخ صدوق)،‌ابو جعفر محمد ،‌من لا يحضره الفقيه ،‌‌قم ،منشورات جماعه   المدرسين في الحوزه العلميه ،‌1392 هجري.
18-  بحراني ، شيخ يوسف ، حدائق الناضره ، نجف اشرف ، دار الكتب الاسلاميه ، 1377.
19- بكائي(‌شيخ)، محمد حسن ،‌ترتيب العين ،‌قم ،‌مؤسسه النشر الاسلامي ،‌1414 هجري قمري .
20- جابري عربلو ،‌محسن ، فرهنگ اصطلاحات فقه ،‌تهران ،‌اميركبير ،‌بي تا.
21- جزيري ،‌عبدالرحمان ،‌الفقه علي المذاهب الاربعه ، بيروت، ‌داراحياء التراث العربي .
22- جزري،‌مبار ك بن محمد ،‌النهايه في غريب الحديث و الاثر،‌بي جا،‌ دار احياء‌ الكتب العربيه ، ‌1383 هجري قمري.
23- جبعي عاملي،‌محمّد بن مكّي(شهيد اوّل)،الدروس الشرعيه، قم،‌انتشارات اسلامي ،‌‌وابسته به جامعه مدرسين ‌بي تا .
24- حر عاملي،محمد بن حسن ،وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشرعيه، بيروت ، دار احياءالتراث العربي ، 1391.
25- حلي (علامه) ، حسن بن يوسف ، منتهي المطلب ، بي جا ، چاپ سنگي ، بي تا
26- حلي(محقّق) ، نجم الدين ابولقاسم ، شرايع الاسلام في مسائل الحلال و الحرام ، بيروت ، دارالاضوا ، 1403.
27- حلي ، حسن بن يوسف ، مختلف الشيعه ‌في احكام الشريعه ، تهران ،‌دانشگاه تهران1334.
28- حلي ،نجم الدين ابولقاسم ،‌المعتبر ،بي جا،‌ چاپ سنگي ، بي تا .
29- حلّي ،‌حسن بن يوسف ‌،تذكره الفقها،‌تهران ،‌‌المكتبه المرتضويه ،‌1400 قمري.
30-حلّي، ابن فهد . مهذب البارع في شرح مختصر النافع ،بي جا،‌‌انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين قم . بي تا.
31- حلّي،‌حسن بن يوسف،‌تحرير الاحكام ، بي جا ، ‌مؤسسه طوس ، بي تا .
32- حكيم ،‌محمد تقي ،الاصول العامه للفقه المقارن ، بي جا،‌‌موسسه آل البيت. بي تا.
33-طبرسي،‌ فضل بن حسن ،‌مجمع البيان في تفسير القرآن ، ‌بيروت ،‌دار احياء‌التراث العربي،‌1379 .
34- حسيني طهراني،‌سيد محمد حسين،‌رساله حول مسئله رؤيه الهلال،‌بي جا،‌ بي تا.
35- حسيني،حجت الحق،‌عميق ،‌مجيد،‌مجموعه جهان اسرار آميز فضا، تهران ،‌پيدايش، ‌1382.
36- حلبي،‌ابو صلاح ،‌تحقيق رضا استادي ،‌كافي،‌اصفهان ،‌مكتبه الامام امير المؤمنين،‌بي تا.
37- حسن زاده ،‌امير،‌احمدي،‌محمد،‌شعباني،‌يوسف،‌ماه نو مباني علمي رؤيت هلال،‌‌مشهد ، انتشارات آستان قدس رضوي،‌چاپ اول،1387 هجري شمسي.
38- حسيني،‌سيد احمد، رسائل الشريف المرتضي،‌‌قم ، (رساله في الرد علي اصحاب العدد). دار القرآن الكريم ،‌بي تا .
39- حسيني الزبيدي،‌محمد مرتضي ،‌تاج العروس ،‌ بي جا،‌مطبعه حكومه الكويت ،‌1391 هجري قمري.
40- حائري،‌ابراهيم ‌،كاوشي نو در فقه اسلامي،‌ قم ، ‌انتشارات دفتر تبليغات اسلامي،‌ش 15-16 ،‌‌بهار و تابستان 1377 . ‌
41- حماد الجوهري ،‌اسماعيل ،‌الصحاح،‌‌بيروت ،دار العلم للملايين ،‌1399 هجري قمري.
42- خميني ، روح الله ، تحرير الوسيله ، تهران،مكتبه الاعتماد، 1403ق.
43- خميني ،‌روح الله ،‌ولايت فقيه ،‌قم ،‌امير كبير،‌1360 .
44- خرازي،‌محسن ،‌مجله فقه اهل بيت ،‌1377،‌شماره 43و45و49 .
45- خوانساري،‌سيد احمد،‌جامع المدارك في شرح المختصر النافع ، قم ،‌دوّم ،‌مؤسسه اسماعيليان ،‌ ‌1405 قمري.
46- خوانساري ،‌محمد باقر بن رحيم ،‌جوامع الفقهيه ، ‌‌بي جا ،متشكل از يازده كتاب ،‌1276 هجري.
47- خواجه پور،‌محمدرضا ،‌نجوم به زبان ساده ،‌تهران ،‌انتشارات گيتاشناسي،‌1369.
48- دهخدا،‌علي اكبر،‌لغت نامه ‌،بي جا ،‌ زير نظر دكتر محمد معين ،‌چاپخانه دولتي ايران ،‌1337 هجري شمسي .
49- ‌رِضَا ،محمد رشيد ،‌المنار،‌بيروت ، ‌دارالمعرفه ،‌بي تا
50- راوندي،‌قطب الدين ،‌فقه القرآن ،‌‌بيروت ،در سلسله الينابيع الفقهيه،‌الدار الاسلاميه ،‌1410 هجر ي قمري.
51- زحيلي ،‌وهبه ،‌الفقه الاسلامي و ادلته ، دمشق ، دارالفكر،1418 قمري.
52-زمخشري،محمد بن عمر ،‌اساس البلاغه ، بي جا ،‌ ‌تحقيق عبدالرحيم محمود،‌ انتشارات دفتر تبليغات اسلامي ،‌بي تا .
53- سبزواري ، سيد عبدالاعلي ، مهذب الاحكام ، نجف ،مطبعه الادب ، ‌1980 م.
54- سبزواري، (محقق) ،‌ محمد باقر بن محمد، كفايه الاحكام ، ‌قم ،‌1300
55- سجستاني،‌ابو داود سليمان ، سنن ابي داود،‌بيروت ،داراحياء التراث العربي ،‌بي تا .
56-سيوطي ،‌جلال الدين عبدالرحمان ، جامع الاحاديث . دمشق ، بي تا
57- سوره(‌ابوعيسي)، محمدبن عيسي ، ‌سنن ترمذي،‌بيروت ،‌دار احياء‌التراث العربي،‌بي تا
58-  شيرازي،‌محمّد ،‌الفقه ،‌دار العلوم ،‌بيروت ،‌چاپ دوم ،‌1408 قمري.
59- صياد ،‌محمدرضا ،‌تقويم هجري شمسي ،بي جا ،‌ ‌مهر 1377،‌شماره 37،‌مجله نجوم .
60- صياد ،‌محمدرضا،‌باقري،‌محمد‌،طاري،‌حسن ،‌بررسي نقش مشخصه سن هلال ماه در پيش بيني رؤيت هلال ماههاي قمري،‌ بي جا ‌، ماهنامه نجوم ،‌شماره 63، 1375 .
61- صياد ،‌محمدرضا،‌باقري،‌محمد‌،طارمي،‌حسن ، ركورد را شكستند،‌ بي جا ،‌ ماهنامه نجوم ،‌مجله شماره 7،‌تير 1376.
62- طوسي ، ابي جعفر محمد بن حسن ، المبسوط في فقه الاماميه ،بي جا، المكتبه ، المرتضويه لاحياء و آثار الجعفريه 1387 ه.
63-  طوسي (شيخ الطائفه) ابي جعفر بن الحسن ، تهذيب الاحكام ، تهران ، دارالكتب الاسلاميه ، 1390 هجري)
64- طباطبايي حكيم ،‌سيد محسن ،مستمسك العروه الوثقي ، قم، داراكتب العلميه ،‌بي تا.
65-  طباطبائي ،‌ محمد حسين،‌الميزان في تفسير القرآن،‌قم،‌ ‌ منشورات جماعه المدرسين ، بي تا
66- طباطبائي ، ‌سيد محسن ،‌مستمسك العروه الوثقي، ‌قم ،  دار الكتب العلميه ،‌بي تا .
68- طوسي (شيخ طائفه)،ابي جعفر محمد بن الحسن ،‌‌النهايه ،‌بيروت ،‌دارالكتاب العربي،‌بي تا.
69- عسقلاني ، ابن حجر ، فتح الباري في شرح البخاري ، بيروت ، دارالمعرفه ، بي تا.
70- عاملي الجبعي(شهيد ثاني) ، زيد الدين ، مسالك الافهام ، قم ، ‌دارالهدي ، بي تا.
71– علي ناصف،‌منصور،‌التاج الجامع للاصول في احاديث الرسول،‌‌بيروت دار احياء التراث العربي ،‌بي تا
72- عبداللهي،رضا،‌تحقيقي در زمينه گاه شماريها هجري قمري و مسيحي،‌‌تهران ،سپهر،‌چاپ اول،‌1365.
73- عدالتي،‌تقي،‌فرخي،‌حسن ،‌اصول و مباني جغرافيايي رياضي، مشهد ،‌آستان قدس رضوي‌،‌1374 هجري شمسي.
74- عدالتي ،‌تقي،‌قنبري،‌جمشيد،‌نجوم و اختر فيزيك مقدماتي،‌مشهد ،دانشگاه امام رضا(ع)، ‌جلد اول،‌1384.
75- عاملي،‌شيخ بهاءالدين ،‌جامع عباسي، بمبئي،‌چاپخانه گلزار حسني ‌، ‌1323 هجري قمري.
76- غزالي،ابي حامد محمد بن محمد،احياء علوم الدين ،‌بيروت ،‌دارالمعرفه ،‌بي تا
77-  فخر المحققين ،‌محمد بن حسن بن يوسف ،‌ايضاح ‌الفوائد في شرح اشكالات القواعد،‌بي جا ،‌ طبعه الاوّلي،‌1388 هجري قمري
78- فيض كاشاني ،‌محمد حسن ،الوافي،‌‌اصفهان ، مكتبه الامام اميرالمؤمنين،بي تا .
79- فراهيدي ،‌خليل بن احمد، ‌العين ،‌ بي جا ،‌مؤسسه دارالهجره ،‌1405 هجري قمري.
80- قدامه مقدسي،عبدالله بن احمد ،‌المغني ،‌بيروت ،‌دارالكتب العلميه ،‌1424
81- كاشاني ،‌فيض،‌مفاتيح الشرايع ،‌‌بي جا،مجمع الذخائر الاسلاميه،‌بي تا.
82- گلپايگاني ،علي ،آراء ‌المراجع في الحج، قم،دارالقرآن الكريم ، بي تا.
83 -مجلسي ،  محمد باقر ، بحار الانوار ، بيروت ، موسسه الوفا، 1403هجري قمري.
84- مجلسي ، محمد باقر، مراه العقول ، تهران ، دار الكتب الاسلاميه ، 1376 هجري شمسي.
85 – موسي عاملي ، محمد ، مدارك الاحكام ، بيروت ،موسسه آل البيت ، ‌1411 هجري قمري.
86- موسوي خويي ، ابولقاسم ، مستند العروه الوثقي ، قم، لطفي ، 1409 هجري قمري.
87- موسوي خويي،  ابوالقاسم،منهاج الصالحين ،‌بيروت ،‌دارالزهرا ، بي تا .
88- مفيد( شيخ) ، محمد بن محمد نعمان،المقنعه، قم،   انتشارات اسلامي ، وابسته به جامعه مدرسين قم ، بي تا .
89- مولانا شيخ النظام ،—— ‌،الفتاوي الهنديه ، بيروت ،داراحياء التراث العربي، ‌بي تا .
90- مجلسي،‌محمد باقر،‌ملاذ الاخبار في فهم تهذيب الاخبار،بي جا ،‌ ‌مكتبه آيه الله المرعشي ،‌1460 هجري قمري.
91- مقدس اردبيلي،‌شيخ احمد،‌مجمع الفائده و البرهان ،‌ بي جا ،‌مؤسسه النشر الاسلامي، ،‌1414 قمري.
92- مختاري،‌رضا ،‌نعمتي،محمدرضا،‌رؤيت هلال،‌‌قم، مؤسسه بوستان كتاب قم،1383.
93- موحد نژاد،‌عليرضا ‌،گياهي يزدي،‌حميدرضا،رؤيت هلال ماه ،‌مجله نجوم ، بي جا ،‌‌شماره 123،‌آبان 1382 .
94- معين ،‌محمد، ‌فرهنگ معين ،‌تهران ،‌انتشارات امير كبير،‌1372 هجري شمسي .
95- مرواريد ،علي اصغر، سلسله الينابيع الفقهيه،‌بيروت ،‌مؤسسه فقه الشيعه ،‌1410 هجري قمري. چاپ اول.
96- مكارم شيرازي ،‌ناصر،‌انوار الفقاهه، قم، ‌اميرالمؤمنين، 1383 .
97- نوري طبرسي ،‌الحاج ميرزا حسين ،مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ، بيروت ، آل البيت احياء التراث.، 1408.
98- نجفي ، (الشيخ) محمد حسن ، جواهر الكلام في شرح شرائع الاسلام ، بيروت ، موسسه المرتضي العامليه، 1412.
99- نائيني ،‌ميرزا حسن ،‌تنبيه الامه و تنزيه المله ،بي جا ،‌‌شركت انتشار،‌1361 هجري قمري .
100- نراقي ،‌احمد بن مهدي ،‌مستند الشيعه في احكام الشريعه ، ‌قم ، الشريعه ،‌مكتبه آيه العظمي المرعشي،‌النجفي،‌1408 قمري.
101- يزدي ،‌سيد محمد كاظم،‌العروه الوثقي،‌قم ،‌مؤسسه اسماعيليان ،‌1370 ،‌بيروت .