راههای اثبات هلال در فقه مذاهب خمسه با تکیه بر نجوم جدید

بحث ثبوت هلال ماه از مباحثی است که همه انسانها به نوعی به آن نیاز دارند. شریعت مقدس اسلام نیز برخی از اعمال و عبادات را معلّق به ثبوت هلال ، نموده است.
مهمترین عامل تعیین کننده در رؤیت هلال و آغاز ماههای قمری، افق است ، هر نقطه ای روی کره زمین افق مخصوص به خودش را دارد.بر این اساس معیار متخصصین دینی و فقهای عظام در رؤیت هلال بر اساس افق مشخص می شود.
بیشتر فقها ، رؤیت هلال ماه را در هر شهری ، تنها برای مردمان همان شهر و ساکنان روستاها و شهرهای نزدیک به آن معتبر     می دانند.
دیدن هلال و ثابت شدن ماه در سرزمینی برای دیگر سرزمینها کافی است و می توان با دیدن هلال و ثابت شدن ماه در هر سرزمینی از کره زمین روزه گرفت، یا روزه گشاد.
شماری از باورمندان این دیدگاه می گویند: ماه اگر در سرزمینی ثابت شد، سرزمینهای را در بر   می گیرد که در شب، سرزمینی که در افق آن هلال دیده شده ، یکسان باشند،هر چند این یکسانی در پاره ای از شب باشد.
برخی از مجتهدین ،‌حکم حاکم را نیز برای پذیرش دیده شدن هلال  کافی می دانند. هر چند که حاکم شخصاً ‌ندیده باشد و از راههای دیگر برایش یقین به رؤیت هلال حاصل شده باشد. .البته از نظر منجمین و به تبع آن برخی نرم افزارها پیشرفته نجومی هم که از لحاظ صحت و دقت تجربه شده باشد و اصطلاحاً اطمینان به رؤیت یا عدم رؤیت هلال ایجاد کند از نظر برخی  مراجع برای اثبات رؤیت یا عدم رؤیت هلال کافی است.
واژگان کلیدی : «هلال ،‌رؤیت ، محاق ،‌تعمیم ، گواهان ، بیّنه ، حاکم ، افق»

مقدمه
« وَ القَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّی عَادَ کَالعرْجُونِ الْقَدیمِ.»
« و برای گردش ماه منازلی معین کردیم (که در آن منازل سیر می کند) تا مانند شاخه خشک خرما باز گردد.»
پیش از گام نهادن در  وادی تحقیق و پژوهش با مجهولات عدیده ای در مورد هلال مواجه بودم ، به گونه ایکه در زمره «یسئلونک عن الاهله …»  قرار داشتم ، نه از جنبه تکوینی هلال و نه از بعد فقهی آن ، اطلاعات چندانی نداشتم .اینکه چرا ماه ،‌این سلطان شب ، گاهی بیست و نه روزه و گاهی سی روز بطول می انجامد،زمانی بصورت هلال باریک ظاهر می شود ،‌و پس از اینکه مبدل به قرص کامل می گردد، مجددا به شکل هلال در می آید و به مدت یک یادو شب،‌رخ زیبایش را از زمینیان می پوشاند.
گروهی امروز نماز عید می خواندند و می گفتند«اسئلک بحق هذا الیوم الذی جعلته للمسلمین عیدا…» و فردا گروه دیگری در همان شهر و گاه در همان مسجد ،‌عین همین عبارت را می گفتند و معلوم نبود منظور از «للمسلمین»در این عبارات کیست؟!
عده ای به هم تبریک عید می گفتند و جماعتی در حال روزه بودند و دعای «یا علی یاعظیم …و هذا شهر عظمته و کرمته…و هو شهر رمضان…»می خواندند و گاه در یک لحظه و حتی یک خانه این اختلاف جانکاه دیده می شد ، در حالی که اسلام دین «توحید»در تمام زمینه ها ست و خواهیم دید حتی با وجود اختلاف فتاوی هیچ موجبی برای این اختلاف ها نیست.
مردم از این بیم دارند که در سال های بعد نیز این امر تکرار شود و در نتیجه بعضی از نا آگاهان تعلیمات اسلام را زیر سوال ببرند.این امر هنگامی  نگران کننده تر می شود که می بینیم در اغلب کشورهای اسلامی مساله رویت هلال حل شده و لااقل اهل یک کشور با یکدیگر هماهنگ هستند،‌ولی در کشور ما چگونه است؟
شاید تنها ما هستیم که این مساله را حل نکرده ایم ، با این که فقهای قوی وآگاهی داریم. مشکل اصلی در این است که با مساله رویت هلال که از «موضوعات»است مانند یک مساله فقهی و «حکمی از احکام شرع»برخورد می کنیم .در حالی که می دانیم مردم هر چند در مسائل و احکام فقهی یا باید مجتهد باشد یا از مجتهدی پیروی کنند، ولی در موضوعات (مانند رویت هلال)هر کس می تواند به یقین و اطمینان خود عمل کند.
توضیح این که وجوب روزه ماه مبارک رمضان از ضرویات اسلام و واضحات قرآن است و هیچ کس در آن تردید ندارد،و چون اصل وجوب از ضروریات دین است، طبعا تقلید هم در آن راه  ندارد ؛ولی در احکام ،‌جزئیات،‌شرایط و موانع روزه باید یا مجتهد بود یا از مجتهدان آگاه تبعیّت کرد.امّا این که امروز ماه مبارک رمضان است ، یا نیست ، از موضوعاتی است که هر کس می تواند در آن به تشخیص خود عمل کند ،‌یعنی هر گاه بر کسی ثابت شد که روز اول ماه رمضان است می تواند روزه بگیرد و اگر عید ثابت شد ،‌افطار کند.
گر چه مردم روی اعتمادی که به مراجع دارند در این گونه موضوعات مهم نیز به سراغ مراجع می روند تا بهتر تشخیص دهند ،‌اما مراجع از نظر شرعی هیچ الزامی به نظر دادن در باره این موضوع ندارند و می توانند  بگویند این مساله از موضوعات است و خودتان تحقیق کرده و عمل کنید.
از سوی دیگر اگر هر یک از مردم در این مساله که جنبه عمومی و اجتماعی دارد،جداگانه به تحقیق بپردازد اختلافات زیادی ،‌به سبب تعدد منابع تحقیق ، به وجود می آیدکه با روح اسلام سازگار نیست. همان گونه که رجوع به مراجع به طور جداگانه نیز از این مشکل  دور نخواهد بود ،‌زیرا ممکن است چند نفر از شهود نزدیک مرجع بزرگوار به گونه ای گواهی می دهند و چند نفر به شکل دیگر نزد مرجع بزرگوار دیگری ،‌یا شهود که نزدیک مرجع گواهی می دهند، ممکن است مورد اعتماد دیگری نباشند، یا اصلا شهودی که نزد این مرجع می روند ،‌موفق به درک محضر مرجع دیگر نشوند.این امور سبب می شود هلال ماه بر یکی ثابت شود، و بر دیگری ثابت نگردد ،‌و اختلاف جانکاه و نگران کننده ای میان مردم پیدا شود و عظمت عید و ماه مبارک و شعائر مربوط به آن زیر سوال رود و حتی به یک شهر و در یک خانه نیز کشیده شود.
استهلال یا تلاش برای رؤیت هلال،که در منابع اسلامی بخصوص فقه شیعه مورد تایید قرار گرفته ،مورد توجّه جمع زیادی از مردم جهان در گذشته و حال بوده وهست، اعتقادات مذهبی و علایق علمی و تنظیم  تقویم قمری از جمله مهمترین انگیزه های توجه مردم و دانشمندان به این امر است.

فهرست مطالب :
«روش تحقیق»
«قلمرو تحقیق»
«بیان مسأله»
«پیشینه تحقیق»
هدف تحقیق:
1-1 «بخش اول»: واژه شناسی
1-1-1 ماده «هلل» و مشتقات آن در کتابهای لغت
1-1-2 ماده «هلل» در احادیث و قرآن
1-1-3 وجه تسمیه هلال :‌
1-2 بخش دوم : ‌آشنایی با تقویم هجری
1-2-1 تقویم هجری قمری
1-2-2 مبانی تقویم هجری قمری
1-2-3 تقویم هجری قمری هلالی
1-2-4  تقویم هجری قمری قرار دادی
1-2-5 چرا در تقویم هجری قمری اختلاف پیش می آید؟
1-2-6 مقایسه ی تقویم هجری شمسی و هجری قمری
1-3 «بخش سوم»تنجیم و ستاره شناسی
1-3-1 تعریف علم نجوم :‌
1-3-2 حکم تنجیم :
1-3-2-1 خبر دادن از تحولات فلکی :
1-3-3 ادله جواز علم نجوم
1-3-3-1 روایاتی که دلالت بر مذموم بودن علم نجوم دارند.
1-3-2-2- اخبار از آینده با توجه به اوضاع فلکی بدون اعتقاد به تاثیرات آنها:
1-3-4  چند مساله مرتبط با تنجیم
1-3-4-1  آیا تصدیق منجم و ترتیب اثر دادن به سخن او جایز است ؟
1-3-4-2 آیا یاد گیری و یاد دادن علم نجوم جایز است؟
1-3-4-3 آیا حکم رمل و فال و کار هایی از این قبیل مثل تنجیم است؟
2-1 بخش اول : «نگرشی بر رویت هلال در علم نجوم»
2-1-1 پیدایش ماه
2-1-2  وضعیت تکوینی ماه
2-1-3 کرویّت یا مسطح بودن زمین
2-1-4 مدار گردش ماه
2-1-5 قوانین کپلر
2-1-6 اهله ی ماه
2-1-7 حرکات ماه
2-2 بخش دوم «بررسی پدیده های وابسته به مدار ماه »
2-2-1 جزر و مد :
2-2-2  خورشید گرفتگی (کسوف)
2-2-3 ج)ماه گرفتگی (خسوف)
2-2-4 مشاهده نور زمین تاب :
2-2-5 جهت یابی به وسیله ماه
2-3 بخش سوم :‌
ماههای قمری
2-3-1 انواع ماه قمری
2-3-1-1 ماه قمری حسابی :
2-3-1-2 ماه قمری متوسط:
2-3-1-3  ماه قمری هلالی فلکی :
2-3-1-4 ماه قمری هلالی شرعی :
2-3-2 پدیده قران نیّرین یا حالت مقارنه و محاق
2-3-3  رکوردهای رؤیت هلال
2-3-4  آشنایی با معیارهای رؤیت هلال
الف- معیار بابلی ها
ب-  ضابطه های رؤیت دوره ی اسلامی
ج- معیار فادرینگهم(father ingham)
ج-(mounder) معیار ماندر
3-1 بخش اول : «رؤیت  و اثبات هلال»
3-1-1  دلالت قرآن بر اعتبار رؤیت  :
3-1-2 دلالت احادیث بر اعتبار رؤیت
3-1-3  اتفاق فقیهان بر اعتبار رؤیت
3-1-4 فروع رؤیت
3-1-4 -1 فرع اول : انفراد در رؤیت
3-1-4-1-1 دلایل اعتبار انفراد در رؤیت
الف-اطلاق احادیث رؤیت  :
ب-احادیث خاص :
ج- قرآن:
د:عقل:
3-1-4-2 فرع دوم رؤیت ،راهی علم آور
3-1-5 مؤید ها
3-1-6 دلائل عدم اعتبار رؤیت  هلال با چشم مسلح
3-1-7 مؤیدات و شواهد عدم اعتبار رؤیت  هلال با چشم مسلح
3-1-8 ادلّه و مؤیّد ات اعتبار رؤیت  با چشم مسلح
3-1-9 رؤیت  قبل از زوال
3-1-10 بررسی روایات دیدن هلال در طول روز
3-1-11 دیدگاه فقیهان ،درباره دیدن هلال در روز
3-1-12 نظر عامه در دیدن هلال در روز.
3-1-13 تطوق وغیوبت شفق
3-2« بخش دوم : بیّنه»
3-2-1 بیّنه در لغت :
3-2-2 بیّنه در قرآن
3-2-3 بیّنه در اصطلاح :
3-2-4  بیّنه در روایات
3-2-5 بیّنه از دیدگاه فقها
3-2-6 مفهوم عدالت
3-2-7 معانی شهادت
3-2-8 ویژگیها و شرایط شهادت
3-2-8-1 عدالت :
3-2-8-2 ذکوریت:
3-2-8-3 توافق در اوصاف
3-2-8-4 شهادت بر رؤیت
3-2-9 دیدگاههای فقیهان شیعه در شمارشاهدان رؤیت هلال
3-2-9-1 گواهی یک عادل :
3-2-9-2 گواهی پنجاه عادل:
3-2-9-3 رؤیت مطلقاً به بیّنه ثابت نمی شود.
3-2-9-4 رؤیت به بیّنه (دو شاهد) مطلقاً ثابت می شود .
3-2-10 دیدگاه فقهای عامه :‌
3-2-11 فـروع بیّنه
3-2-11-1  شهادت بر شهادت :
3-2-11-2  آیا بیّنه علم آور است؟
3-3  بخش سوم :‌ «شیاع»
3-3-1 تعریف تواتر و شیاع از نظر فقها
3-3-2 شیاع در آثار فقها
3-3-3  بررسی استقلال یا وحدت تواتر و شیاع ،از نظر فقها
3-3-4 دلائل حجیّت تواتر و شیاع مفید علم
3-3-5 «شیاع ظنّی»
3-3-6 دلایل حجیّت شیاع ظنّی
3-3-6-1 فحوای حجیّت بیّنه:
3-3-6-2 روایات :
3-3-6-3  سیره عقلا :
3-3-7 نقد و بررسی ودلایل شیاع ظنّی
3-4 بخش چهارم :‌ «گذشت سی روز و اثبات هلال»
3-4-1 دلایل اعتبار گذشت سی روز
3-4-1-1 اجماع:
3-4-1-2 روایات:
3-4-1-3 علم عادی:
3-4-2 دلایل فقها   بر گذشت سی روز :
3-4-3 فروع قاعده گذشت سی روز
3-4-3-1 فرع اول :
3-4-3-2 فرع دوم:
3-4-3-3 فرع سوم :
3-4-3-4 فرع چهارم
3-5 بخش پنجم: «حکم حاکم»
3-5-1 تعاریف حکم حکومتی
3-5-2 برخی مصادیق حکم حکومتی
3-5-3 نظریه ها در مورد سنخ حکم حکومتی
3-5-3-1 نظریه نخست :احکام حکومتی ، احکامی اولیه هستند .
3-5-3-2 نظریه دوم : احکام حکومتی ، احکامی ثانویه هستند
3-5-3-3  نظریه سوم : نسبت میان احکام ثانویه و احکام حکومتی ، عموم و خصوص من وجه است.
3-5-3-4  نظریه چهارم احکام حکومتی ، نه از احکام اولیه هستند و نه از احکام ثانویه (نظریه مختار).
3-5-4 دو نکته در خصوص تعارض حکم حکومتی
3-5-5 حکم حاکم به ثبوت هلال
3-5-6 عدم حجیّت حکم حاکم مطلقاً
3-5-7 دلائل عدم حجیّت حکم حاکم
3-5-8 نقد و بررسی
3-5-9 حجیّت حکم حاکم
3-5-10 دلائل حجیّت حکم حاکم در رؤیت  هلال
3-5-10-1  عموم و اطلاقات
3-5-10-2 شیوه فقها در کتابهای فقهی
3-5-10-3 روایات خاصه
3-5-10-4 سیره
3-5-10-5 سیره پیامبر(ص)
3-5-10-6 سیره خلفا
3-5-10-7 سیره ائمه(ع)
3-5-10-8  هلال از امور حسبیه
3-5-11 آراء دیگری در خصوص حکم حاکم:
3-5-11-1  اصالت حکم حاکم
3-5-11-2  قول به تفصیل:
3-5-11-3 تفصیل بین هلال رمضان و شوال
3-5-12 چگونگی حکم
3-5-13 قلمرو نفوذ حکم حاکم در رؤیت  هلال
3-5-14 حرمت نقض حکم حاکم
3-5-15 «ادله عدم جواز نقض»
3-5-16 موارد جواز نقض حکم حاکم :‌
3-5-17 حکم حاکم اهل سنّت در ثبوت هلال
3-5-18 ادله حجیّت حکم حاکم اهل سنّت
3-5-18-1 سیره ائمه اطهار(ع)
3-5-18-2 دلائل قائلان به عدم اجزا
3-5-18-3 دلائل قائلان به اجزا
4-1 بخش اول  « افقها »
4-1-1 نظریه مشهور:
4-1-2 دیدگاه غیر مشهور
4-1-3  نظر فقهای عامه
4-1-4خلاصه دیدگاهها
4-1-5 معیار در نزدیکی و دوری شهرها:
4-1-5-1  اختلاف در طلوع و غروب خورشید:
4-1-5-2  امکان رؤیت با نبود مانع
4-1-5-3  اختلاف اقالیم و تفاوت مناظر
4-1-5-4 منزله و مرحله
4-1-6  دلایل قائلان به عدم تعمیم
4-1-6-1  ظاهر آیه شریفه:
4-1-6-2  روایات :
الف. روایات رؤیت هلال.
ب- روایات شهادت به رؤیت
4-1-6-3  قیاس رؤیت هلال به طلوع و غروب خورشید.
4-1-6-4  عقل
4-1-6-5  سیره مسلمانان
4-1-6-6  اجماع
4-1-6-7  شهرت :
4-1-6-8  روایت کُرَیب:
4-2 بخش دوم «دلایل دیدگاه غیر مشهور» یا دلایل تعمیم ثبوت هلال
4-2-1 قرآن :‌
4-2-2 روایات
4-2-2-1  اطلاق رؤیت:‌
4-2-2-2  اطلاقات روایات بینه :
4-2-3 روایات خاصه.
4-2-4 رؤیت طریقیت دارد نه موضوعیت
4-2-5 مویدات نظریه تعمیم
4-2-5-1 وحدت لیله القدر
4-2-5-2  وحدت عید فطر و قربان
4-2-5-3  دعای سمات:‌
4-2-5-4 سیره پیامبر(ص)
4-2-5-5 علم
4-2-5-6 مذاق شرع
4-2-5-7 عدم معیار برای دوری ونزدیکی
4-2-5-8 حرمت روزه در روز عید فطر و قربان
4-2-5-9 پیامدها
نتیجه :
پیشنهادات:
ضمائم :
1- جدایی زاویه ای
2- مقارنه ماه و خورشید
3- سن ماه
4- حد دانژون
5- مدت مکث
6- ارتفاع هلال
7- اختلاف سمت
8- فاز ماه
9- طول کمان هلال
10- نا پیوستگی هلال
11- ضخامت بخش میانی
12- فاصله ماه از زمین
منابع و مآخذ :‌

منابع و مآخذ :‌
1. قرآن کریم
2. صحیفه سجادیه
3- انصاری (الشیخ الاعظم)، مرتضی ، المکاسب المحرمه ، قم ،موسسه مطبوعاتی دار الکتاب ، 1214.
4- ابن رشد ،احمد بن محمد،‌ بدایه الاسلام ، بیروت،دارالمعرفه ، بی تا .
5- ابن رشد ،‌احمد بن محمد، بدایه المجتهد و نهایه المقتصد ، دمشق ،جلد، ‌دارالفکر ، 1415 ه.ق.

6- ابن ادریس (الشیخ ابی جعفر)، محمد بن منصور، السرائر، قم،‌انتشارات اسلامی ، وابسته به جامعه مدرسین ، 1410 .
7- آرام ،‌احمد،‌تاریخ اسلام ،‌تهران ،‌امیرکبیر،‌1377 هجری شمسی.
8- اچ تامسون ،‌رابرت جسترو و مالکم ،‌مبانی و مرزهای ستاره شناسی،‌مشهد، ‌ترجمه تقی عدالتی و جمشید قنبری،انتشارات آستان قدس رضوی، 1363 .
9- ابن منظور،‌ ‌محمد بن مکرم ،‌لسان العرب،‌‌بیروت ،دارصادر،‌بی تا .
10- انیس،‌ابراهیم ،‌المعجم الوسیط،‌بی جا،‌ مکتب نشر‌ الثقافه الاسلامیه ، 1412 هجری قمری.
11- آملی ،‌محمد تقی ،‌مصباح الهدی،‌‌مشهد ،مطبعه فردوسی ،‌بی تا .
12- انصاری،‌عبدالله ،‌مجموعه رسائل فقهیه و اصولیه ، قم ، ‌انشارات مفید ،،‌بی تا .
13- انصاری ، محمد بن احمد ، الجامع الاحکام القرآن، بیروت ، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
14- اصفهانی ،‌الراغب حسین،‌معجم مفردات الفاظ القرآن ،‌بی جا،‌درالکتاب العربی،‌بی تا.
15- ابن حیان اندلسی،‌محمد بن یوسف ،‌تفسیر البحر المحیط،‌بی جا،‌دار الکتب العلمیه ،‌چاپ اول،‌1413
16- ابن کثیر،عماد الدین،‌ ‌تفسیر قرآن العظیم ،‌‌بیروت ،دار المعرفه ،‌بی تا
17-  ابن بابویه القمی ‌(شیخ صدوق)،‌ابو جعفر محمد ،‌من لا یحضره الفقیه ،‌‌قم ،منشورات جماعه   المدرسین فی الحوزه العلمیه ،‌1392 هجری.
18-  بحرانی ، شیخ یوسف ، حدائق الناضره ، نجف اشرف ، دار الکتب الاسلامیه ، 1377.
19- بکائی(‌شیخ)، محمد حسن ،‌ترتیب العین ،‌قم ،‌مؤسسه النشر الاسلامی ،‌1414 هجری قمری .
20- جابری عربلو ،‌محسن ، فرهنگ اصطلاحات فقه ،‌تهران ،‌امیرکبیر ،‌بی تا.
21- جزیری ،‌عبدالرحمان ،‌الفقه علی المذاهب الاربعه ، بیروت، ‌داراحیاء التراث العربی .
22- جزری،‌مبار ک بن محمد ،‌النهایه فی غریب الحدیث و الاثر،‌بی جا،‌ دار احیاء‌ الکتب العربیه ، ‌1383 هجری قمری.
23- جبعی عاملی،‌محمّد بن مکّی(شهید اوّل)،الدروس الشرعیه، قم،‌انتشارات اسلامی ،‌‌وابسته به جامعه مدرسین ‌بی تا .
24- حر عاملی،محمد بن حسن ،وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشرعیه، بیروت ، دار احیاءالتراث العربی ، 1391.
25- حلی (علامه) ، حسن بن یوسف ، منتهی المطلب ، بی جا ، چاپ سنگی ، بی تا
26- حلی(محقّق) ، نجم الدین ابولقاسم ، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام ، بیروت ، دارالاضوا ، 1403.
27- حلی ، حسن بن یوسف ، مختلف الشیعه ‌فی احکام الشریعه ، تهران ،‌دانشگاه تهران1334.
28- حلی ،نجم الدین ابولقاسم ،‌المعتبر ،بی جا،‌ چاپ سنگی ، بی تا .
29- حلّی ،‌حسن بن یوسف ‌،تذکره الفقها،‌تهران ،‌‌المکتبه المرتضویه ،‌1400 قمری.
30-حلّی، ابن فهد . مهذب البارع فی شرح مختصر النافع ،بی جا،‌‌انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم . بی تا.
31- حلّی،‌حسن بن یوسف،‌تحریر الاحکام ، بی جا ، ‌مؤسسه طوس ، بی تا .
32- حکیم ،‌محمد تقی ،الاصول العامه للفقه المقارن ، بی جا،‌‌موسسه آل البیت. بی تا.
33-طبرسی،‌ فضل بن حسن ،‌مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، ‌بیروت ،‌دار احیاء‌التراث العربی،‌1379 .
34- حسینی طهرانی،‌سید محمد حسین،‌رساله حول مسئله رؤیه الهلال،‌بی جا،‌ بی تا.
35- حسینی،حجت الحق،‌عمیق ،‌مجید،‌مجموعه جهان اسرار آمیز فضا، تهران ،‌پیدایش، ‌1382.
36- حلبی،‌ابو صلاح ،‌تحقیق رضا استادی ،‌کافی،‌اصفهان ،‌مکتبه الامام امیر المؤمنین،‌بی تا.
37- حسن زاده ،‌امیر،‌احمدی،‌محمد،‌شعبانی،‌یوسف،‌ماه نو مبانی علمی رؤیت هلال،‌‌مشهد ، انتشارات آستان قدس رضوی،‌چاپ اول،1387 هجری شمسی.
38- حسینی،‌سید احمد، رسائل الشریف المرتضی،‌‌قم ، (رساله فی الرد علی اصحاب العدد). دار القرآن الکریم ،‌بی تا .
39- حسینی الزبیدی،‌محمد مرتضی ،‌تاج العروس ،‌ بی جا،‌مطبعه حکومه الکویت ،‌1391 هجری قمری.
40- حائری،‌ابراهیم ‌،کاوشی نو در فقه اسلامی،‌ قم ، ‌انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،‌ش 15-16 ،‌‌بهار و تابستان 1377 . ‌
41- حماد الجوهری ،‌اسماعیل ،‌الصحاح،‌‌بیروت ،دار العلم للملایین ،‌1399 هجری قمری.
42- خمینی ، روح الله ، تحریر الوسیله ، تهران،مکتبه الاعتماد، 1403ق.
43- خمینی ،‌روح الله ،‌ولایت فقیه ،‌قم ،‌امیر کبیر،‌1360 .
44- خرازی،‌محسن ،‌مجله فقه اهل بیت ،‌1377،‌شماره 43و45و49 .
45- خوانساری،‌سید احمد،‌جامع المدارک فی شرح المختصر النافع ، قم ،‌دوّم ،‌مؤسسه اسماعیلیان ،‌ ‌1405 قمری.
46- خوانساری ،‌محمد باقر بن رحیم ،‌جوامع الفقهیه ، ‌‌بی جا ،متشکل از یازده کتاب ،‌1276 هجری.
47- خواجه پور،‌محمدرضا ،‌نجوم به زبان ساده ،‌تهران ،‌انتشارات گیتاشناسی،‌1369.
48- دهخدا،‌علی اکبر،‌لغت نامه ‌،بی جا ،‌ زیر نظر دکتر محمد معین ،‌چاپخانه دولتی ایران ،‌1337 هجری شمسی .
49- ‌رِضَا ،محمد رشید ،‌المنار،‌بیروت ، ‌دارالمعرفه ،‌بی تا
50- راوندی،‌قطب الدین ،‌فقه القرآن ،‌‌بیروت ،در سلسله الینابیع الفقهیه،‌الدار الاسلامیه ،‌1410 هجر ی قمری.
51- زحیلی ،‌وهبه ،‌الفقه الاسلامی و ادلته ، دمشق ، دارالفکر،1418 قمری.
52-زمخشری،محمد بن عمر ،‌اساس البلاغه ، بی جا ،‌ ‌تحقیق عبدالرحیم محمود،‌ انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ،‌بی تا .
53- سبزواری ، سید عبدالاعلی ، مهذب الاحکام ، نجف ،مطبعه الادب ، ‌1980 م.
54- سبزواری، (محقق) ،‌ محمد باقر بن محمد، کفایه الاحکام ، ‌قم ،‌1300
55- سجستانی،‌ابو داود سلیمان ، سنن ابی داود،‌بیروت ،داراحیاء التراث العربی ،‌بی تا .
56-سیوطی ،‌جلال الدین عبدالرحمان ، جامع الاحادیث . دمشق ، بی تا
57- سوره(‌ابوعیسی)، محمدبن عیسی ، ‌سنن ترمذی،‌بیروت ،‌دار احیاء‌التراث العربی،‌بی تا
58-  شیرازی،‌محمّد ،‌الفقه ،‌دار العلوم ،‌بیروت ،‌چاپ دوم ،‌1408 قمری.
59- صیاد ،‌محمدرضا ،‌تقویم هجری شمسی ،بی جا ،‌ ‌مهر 1377،‌شماره 37،‌مجله نجوم .
60- صیاد ،‌محمدرضا،‌باقری،‌محمد‌،طاری،‌حسن ،‌بررسی نقش مشخصه سن هلال ماه در پیش بینی رؤیت هلال ماههای قمری،‌ بی جا ‌، ماهنامه نجوم ،‌شماره 63، 1375 .
61- صیاد ،‌محمدرضا،‌باقری،‌محمد‌،طارمی،‌حسن ، رکورد را شکستند،‌ بی جا ،‌ ماهنامه نجوم ،‌مجله شماره 7،‌تیر 1376.
62- طوسی ، ابی جعفر محمد بن حسن ، المبسوط فی فقه الامامیه ،بی جا، المکتبه ، المرتضویه لاحیاء و آثار الجعفریه 1387 ه.
63-  طوسی (شیخ الطائفه) ابی جعفر بن الحسن ، تهذیب الاحکام ، تهران ، دارالکتب الاسلامیه ، 1390 هجری)
64- طباطبایی حکیم ،‌سید محسن ،مستمسک العروه الوثقی ، قم، داراکتب العلمیه ،‌بی تا.
65-  طباطبائی ،‌ محمد حسین،‌المیزان فی تفسیر القرآن،‌قم،‌ ‌ منشورات جماعه المدرسین ، بی تا
66- طباطبائی ، ‌سید محسن ،‌مستمسک العروه الوثقی، ‌قم ،  دار الکتب العلمیه ،‌بی تا .
68- طوسی (شیخ طائفه)،ابی جعفر محمد بن الحسن ،‌‌النهایه ،‌بیروت ،‌دارالکتاب العربی،‌بی تا.
69- عسقلانی ، ابن حجر ، فتح الباری فی شرح البخاری ، بیروت ، دارالمعرفه ، بی تا.
70- عاملی الجبعی(شهید ثانی) ، زید الدین ، مسالک الافهام ، قم ، ‌دارالهدی ، بی تا.
71– علی ناصف،‌منصور،‌التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول،‌‌بیروت دار احیاء التراث العربی ،‌بی تا
72- عبداللهی،رضا،‌تحقیقی در زمینه گاه شماریها هجری قمری و مسیحی،‌‌تهران ،سپهر،‌چاپ اول،‌1365.
73- عدالتی،‌تقی،‌فرخی،‌حسن ،‌اصول و مبانی جغرافیایی ریاضی، مشهد ،‌آستان قدس رضوی‌،‌1374 هجری شمسی.
74- عدالتی ،‌تقی،‌قنبری،‌جمشید،‌نجوم و اختر فیزیک مقدماتی،‌مشهد ،دانشگاه امام رضا(ع)، ‌جلد اول،‌1384.
75- عاملی،‌شیخ بهاءالدین ،‌جامع عباسی، بمبئی،‌چاپخانه گلزار حسنی ‌، ‌1323 هجری قمری.
76- غزالی،ابی حامد محمد بن محمد،احیاء علوم الدین ،‌بیروت ،‌دارالمعرفه ،‌بی تا
77-  فخر المحققین ،‌محمد بن حسن بن یوسف ،‌ایضاح ‌الفوائد فی شرح اشکالات القواعد،‌بی جا ،‌ طبعه الاوّلی،‌1388 هجری قمری
78- فیض کاشانی ،‌محمد حسن ،الوافی،‌‌اصفهان ، مکتبه الامام امیرالمؤمنین،بی تا .
79- فراهیدی ،‌خلیل بن احمد، ‌العین ،‌ بی جا ،‌مؤسسه دارالهجره ،‌1405 هجری قمری.
80- قدامه مقدسی،عبدالله بن احمد ،‌المغنی ،‌بیروت ،‌دارالکتب العلمیه ،‌1424
81- کاشانی ،‌فیض،‌مفاتیح الشرایع ،‌‌بی جا،مجمع الذخائر الاسلامیه،‌بی تا.
82- گلپایگانی ،علی ،آراء ‌المراجع فی الحج، قم،دارالقرآن الکریم ، بی تا.
83 -مجلسی ،  محمد باقر ، بحار الانوار ، بیروت ، موسسه الوفا، 1403هجری قمری.
84- مجلسی ، محمد باقر، مراه العقول ، تهران ، دار الکتب الاسلامیه ، 1376 هجری شمسی.
85 – موسی عاملی ، محمد ، مدارک الاحکام ، بیروت ،موسسه آل البیت ، ‌1411 هجری قمری.
86- موسوی خویی ، ابولقاسم ، مستند العروه الوثقی ، قم، لطفی ، 1409 هجری قمری.
87- موسوی خویی،  ابوالقاسم،منهاج الصالحین ،‌بیروت ،‌دارالزهرا ، بی تا .
88- مفید( شیخ) ، محمد بن محمد نعمان،المقنعه، قم،   انتشارات اسلامی ، وابسته به جامعه مدرسین قم ، بی تا .
89- مولانا شیخ النظام ،—— ‌،الفتاوی الهندیه ، بیروت ،داراحیاء التراث العربی، ‌بی تا .
90- مجلسی،‌محمد باقر،‌ملاذ الاخبار فی فهم تهذیب الاخبار،بی جا ،‌ ‌مکتبه آیه الله المرعشی ،‌1460 هجری قمری.
91- مقدس اردبیلی،‌شیخ احمد،‌مجمع الفائده و البرهان ،‌ بی جا ،‌مؤسسه النشر الاسلامی، ،‌1414 قمری.
92- مختاری،‌رضا ،‌نعمتی،محمدرضا،‌رؤیت هلال،‌‌قم، مؤسسه بوستان کتاب قم،1383.
93- موحد نژاد،‌علیرضا ‌،گیاهی یزدی،‌حمیدرضا،رؤیت هلال ماه ،‌مجله نجوم ، بی جا ،‌‌شماره 123،‌آبان 1382 .
94- معین ،‌محمد، ‌فرهنگ معین ،‌تهران ،‌انتشارات امیر کبیر،‌1372 هجری شمسی .
95- مروارید ،علی اصغر، سلسله الینابیع الفقهیه،‌بیروت ،‌مؤسسه فقه الشیعه ،‌1410 هجری قمری. چاپ اول.
96- مکارم شیرازی ،‌ناصر،‌انوار الفقاهه، قم، ‌امیرالمؤمنین، 1383 .
97- نوری طبرسی ،‌الحاج میرزا حسین ،مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، بیروت ، آل البیت احیاء التراث.، 1408.
98- نجفی ، (الشیخ) محمد حسن ، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام ، بیروت ، موسسه المرتضی العاملیه، 1412.
99- نائینی ،‌میرزا حسن ،‌تنبیه الامه و تنزیه المله ،بی جا ،‌‌شرکت انتشار،‌1361 هجری قمری .
100- نراقی ،‌احمد بن مهدی ،‌مستند الشیعه فی احکام الشریعه ، ‌قم ، الشریعه ،‌مکتبه آیه العظمی المرعشی،‌النجفی،‌1408 قمری.
101- یزدی ،‌سید محمد کاظم،‌العروه الوثقی،‌قم ،‌مؤسسه اسماعیلیان ،‌1370 ،‌بیروت .