تاثیر فرهنگ و تمدن اسلامی در شکل گیری تمدن مدرن غرب

فهرست مطالب :
فصل اول
مبانی فرهنگ و تمدن اسلام و مسیحیت
در قرون وسطی
الف: تعریف فرهنگ و تمدن
فصل اول
شکل گیری تمدن اسلامی
1- منابع داخلی و اصیل: قرآن و حدیث
2- منابع و کانونهای خارجی:
الف: مراکز علمی یونانی و سریانی زبان
– اسکندریه
– ایران (نهضت ترجمه)
– هند
نهضت ترجمه در اسلام
جنگ‌های صلیبی
ب- نتایج جنگهای صلیبی :
الف: نتایج مذهبی :
ب- نتایج سیاسی :
ج) نتایج اجتماعی :
د – نتایج نظامی
هـ – نتایج علمی ـ فرهنگی
و – نتایج اقتصادی
دانشگاهها و مراکز علمی
الف: تأسیس دانشگاه در سرزمین های اسلامی
الگوی دانشگاه‌های اسلامی در ساخت دانشگاه‌های اروپا
فلسفه
ریاضیات
تأثیر ریاضیدانهای مسلمان بر ریاضیدانان اروپا
علم طبابت اسلامی و استقلال آن به اروپا
انتقال طب اسلامی به اروپا
نتیجه گیری

مقدمه
بر اساس کشفیات باستان شناسی و مطالعات تاریخی، جامعه شرقی و به ویژه منطقه بین النهرین محل ظهور نخستین تمدن بشری و کانون تجمع انسانی است. به همین دلیل و به منظور انتظام بخشیدن به روابط اجتماعی و تهذیب اخلاقی، دین کانون مظهر ادیان الهی و حتی مذاهب غیر آسمانی است جذابیت‌های اقتصادی، دینی، جغرافیایی و بخصوص شرایط شبه جزیره بودن این منطقه از آغاز شکل گیری ؟ نیست موجب گردید که هر قدمی برای دستیابی به این جذابیت‌ها منطقه را مورد هجوم قرار دهد. این تهاجم موجب گردید که خاورمیانه منطقه‌ای از نژادها – مذاهب زبانها و خلاصه مجموعه فرهنگی تفکیک ناپذیر شود. اما از میان تهاجم فرهنگ‌های مهاجم آنچه که خاصیت اثر گذاری و تاثیر پذیری بیشتری درشت فرهنگ غربی بود. آشنایی اروپا با منطقه خاور نسبت (گر چه این یک اصطلاح قرن نوزدهمی است) و تاثیر متقابل فرهنگی ناشی از دلایل بسیاری است در جمله قرابت جغرافیایی – منافع مشترک تجاری با محوریت دریای سیاه دریای مدیترانه و خلیج فارس  – ؟ ادیان ابراهیمی یهودیت  و مسیحیت – تشکیل نخستین کلوینهای یونانی در قرن ششم ق – م در دهانه نیل – نخستین برخورد نظامی میان ایران و یونان و سپس روم – تشابه نژادی میان اروپا و ایران (اروپاییان معتقدند که ما شرق را بازرتشت ؟ ایران شناختیم) تمام این دلایل قطعاً به دنبال برخوردهای نظامی – روابط تجاری و تأثیرات مذهبی موجب کنش‌های فرهنگی میان شرق و غرب و به ویژه پس از ظهور اسلام باعث تأثیر و تأثیرات مذهبی موجب کنش‌های فرهنگی میان شرق و غرب و به ویژه پس از ظهور اسلام باعث تأثیر و تأثر فرهنگی بین اسلام و مسیحیت شد. بنابراین منطقه ما از دوره سومریان با اقلام حاشیه ؟ مدیترانه ارتباط داشته، اما از دوره یونانیان این ارتباط بیشتر در قالب نظامی – تجاری – سیاسی و مذهبی بوده است.
نخستین و پربارترین مرحله مقابل و تقابل فرهنگی، با غرب، مربوط به حمله اسکندر به این منطقه است. این حمله گرچه در مضافه نظامی صورت گرفت. ولی اثرات فرهنگی و علمی آن بسیار چشمگیر بود. ظهور اسکندر و حاکمیت تفکر ؟ او به دوران طلا    پی علم و فلسفه یونانی پایان داد. اسکندر با کوله‌ باری از اندوخته‌های علم و فلسفه یونانی راهی شرق شد و به ویژه فرهنگ ما را به شدت متأثر کرد. با توجه به این که زیر رخت فرهنگ و تمدن این منطقه دینی بوده و هست، بنابراین به اسکندر آموخته بودند که برای سهل لوصول بودن شرق بایستی با چهره و القاب دینی وارد شود. به همین دلیل بود که قبل از حرکت به سمت ؟ مادرش او را «فرزند خدا» نامید.
اسکندر که در ذهنیت نوجوان خویش ایجاد یک امپراطوری جهانی را طرح ریزی کرده بود. به خوبی دریافت که این آرزو عملی نمی‌شود مگر با رعایت محترمات دینی مردم منطقه و در سایه شبیه سازی فرهنگی و ایجاد یک فرهنگ مشترک بین شرق و غرب. او به خوبی دریافته بود که در شرق دین بیش از هر عامل وحدت بخش مؤثر است.
لذا در مسعبه آمون Amon در لباس کاهنان به عبارت برخاست و مصریان نیز به چشم خدایی به او نگریستند. مصر بیش از هر سرزمین دیگر تسلیم اسکند شد. همین آسان تر پذیرفتن اسکندر باعث شد تا وی بندرت اسکندریه را بنا کند. هدف اولیه از تأسیس این شهر سهولت تجارت میان یونان و مصر بود، ولی بعداً پس از سقوط اسکندر و تأسیس حکومت بطلمیوسیان در مصر و بروز بحران در آتن علماء و فلاسفه یونانی به مصر مهاجرت کردند و با ایجاد کتابخانه و موزه معتبری، اسکندریه به آتن شرق شهرت یافت و اسکندریه قرنها کانون تعاملات فرهنگی میان شرق و غرب شد. نکته جالب این که در اسکندریه برای نخستین بار علم دستخوش انشعاب شد . تا زمان ارسطو علم یک کلیت انفکاک ناپذیر بود. در حالی که در اسکندریه بطلمیوس، جالینوس ، اقلیدوس و ارشمیدوس هر کدام تحقیقات در زمینه علم واحدی را دنبال کردند.
اسکندریه موقعیت حساس خود را به عنوان برجسته ترین مرکز علم جهان آنروز همچنان تا ظهور دیانت اسلام حفظ کرد به گفته بسیاری از علماء غربی اسلام نیز عامل مؤثری در حراست و حفاظت علوم یونانی بود. بعد از ظهور اسلام نه تنها اسکندریه بلکه مراکز متعددی در سراسر امپراتوری اسلام بوجود آمد و متفکران اسلامی با بهره گیری از علوم یونان موجبات احیاء این علوم را فراهم آوردند.
در قرون اولیه هجری و از زمان نخستین خلفای عباسی به ویژه در زمان هارون الرشید و فرزندان او «نهضت ترجمه» به همت آنان راه اندازی شد و دربار بغداد هیأتهایی را برای جمع آوری و خرید کتب علوم قدیمه یونانی به امپراتوری روم شرقی (بیزانس) و روم غربی (ایتالیا) اعزام شدند و مراکز ترجمه در بسیاری از شهرهای معتبر مثل جندی شاپور و بغداد به کار ترجمه اسناد یونانی پرداختند.
در قرون اولیه و به ویژه در مکتب امام صادق (ع) بدون هیچگونه تعصب دینی ، علماء اسلامی – یهودی و مسیحی در جهت اعتلای علم با یکدیگر تشریک مساعی می کردند . خلفا و سلاطین نیز همین اغماض مذهبی را رعایت می کردند و هیچگونه تفاوتی میان ابن سینا (مسلمان9 و ابن بخشیشو و ابن میمون (یهودی) وجود نداشت . علماء اسلامی از تمام کانونهای علمی از جمله هند – ایران – چین – بلخ و مرو و دانشمندان مسیحی و یهودی بهره می بردند.
در امپراتوری اسلامی، علوم وفلسفه اسلامی همچنان به باروری خود ادامه می داد . این وضع در ایران تا اواخر عصر سامانیان که ایرانی بودند ادامه یافت، تا این که با ورود عنصر ترک به منطقه ونهایتاً تسلط غزنویان به عنوان نخستین سلسله ترک نژاد برابر این متأسفانه محیط آرام علمی – فلسفی و حتی ادبی ایران به کانون تشنج های سیاسی و تعصبات دینی تبدیل شد. از این میان عصبیت دینی بر لطافت دینی غالب شد و احکام دین در تأویل مستشرعین درباری به صورت ابزار اعمال قدرت حاکمان سیاسی درآمد. هر روز اسلام به فرقه های مذهبی متعارض تقسیم می شد و نزاع میان این فرق فضا را برای اندیشه ورزی علمی و به ویژه فلسفی در جهت استحکام مبانی تمدن اسلام محدودتر و خشن تر می کرد و استنتاجات فرقه ای بر استدلالات علمی مسلط شد. در همین دوره (حدوداً قرن یازدهم) اروپای قرون وسطی نیز دستخوش تعارض مذهبی شده بود و احتمالاً جنگ های صلیبی (1296-1095) نقطه اوج این تعارضات بود. جنبش اصلاحات دینی در قرن شانزدهم سطح عصبیت کاتولیکی و تعارض های فرقه ای را کاهش داد و زمینه تکثرگرایی مذهبی را ببار آورد و نهایتاً فضای آنتی میان دین و فلسفه مهیا شد. در اسلام گرچه فارابی به عنوان مؤسس فلسفه اسلامی تلاش کرد میان علم و ایمان – فلسفه و دین آشتی برقرار کند، اما غزالی این اندیشه را تکفیر کرد و «تهاخت الفلسفه» را در مورد این چنین عقایدی نوشت.
از زمانی که سرزمین های اسلامی دستخوش تشنجات فرقه ای شد علم و فلسفه از این منطقه رخت بربست و ازطریق سبیل واندلس راهی اروپا شد. جنگهای صلیبی به هجرت علم و فلسفه اسلامی به اروپا کمک کرد.
اگرچه مسلمانان در پایان جنگ های دویست ساله صلیبی بر مسیحیان پیروز نظامی شدند. ولی در واقع این مسیحیان اروپایی بودند که با دستیابی به منابع و مأخذ علمی – فلسفی – تاریخی و… و انتقال آنها به اروپا زمینه و بستر نهضت رنسانس را فراهم کردند. در انتقال علوم و فلسفه اسلامی به اروپا یهودیان نقش برجسته ای داشتند زیرا اینان در کاخ سلطاین – دربار خلفاء – کتابخانه ها و بیت الحکمه آمد و رفت داشتند و به صورت پنهانی این منابع را از سرزمین های اسلامی خارج کردند و در سیپل واندلس به خریداران اروپایی می فروختند. به این ترتیب علم و فلسفه یونان که پس از حمله اسکندر به شرق پناه آورده بود و از شهر اسکندریه از طریق بیت الحکمه بغداد و نهضت ترجمه به جهان اسلام آورده شد و به همت علماء و فلسفه اسلامی بر آنها شرح و تفصیلی نوشته شد و زمینه ابداع و اکتشاف علوم دیگر را توسط عملاء اسلامی فراهم کرد در ؟ آشوبهای سیاسی و تنگ نظریهای مذهبی و به بهانه جنگ‌های صلیبی بار دیگر به اروپا رفت و بنیاد انسانی را در آنجا پی ریزی کرد. به این صورت انسانی به عنوان مبدأ بیداری اروپا و منشأ تمدن جدید غرب مرهون اندوخته ها علمی و فلسفی علماء اسلامی بوده است. این ادعایی است که مورخین امروزی اروپایی نیز به آن اعتراف می کنند. «راک لو گف مورخ مشهود و قرون وسطی شناس مورخ فرانسه در مقدمه کتاب «جنبش روشنفکری در قرون وسطی» معتقد است که تمدن رنسانس از بقایای تمدن بین‌النهرین و سرزمین های اسلامی ساخته شد.»
از قرن دوازدهم نهضت ترجمه منابع اسلامی در اروپا آغاز شد. علماء مسیحی آثار علوم یونانی را که غالباً به زبان عربی و ؟ بود به زبان لاتین که زبان مقدم کلیسا بود ترجمه کردند و بزودی ترجمه به زبانهای محلی و ملی رواج یافت. در پاریس – لندن – مادرید مدارس اسنه شرقی برپا شد تا ترجمه کتب سریعتر انجام گردد.
خلاصه این که مسیر اشتغال علوم و فلسفه از یونان به شرق و از شرق به اروپا نشان داد که علم از محیط متشنج بیزار است. زیرا به مجرد این که یونان نظامی شد و جامعه شرقی دچار مبارزات سیاسی و اختلافات دینی گردید، علم از این منطقه نیز به جای آرامتر که طالبان علم وجود داشتند مهاجرت کرد.
از جمله منابع مهم دیگری که حکایت از این نقل و انتقال می کند، کتاب «انتقال علوم یونانی به عالم اسلام» اثر دیسی اولیری است که توسط مرحوم احمد آرام به زیبایی ترجمه شده است.
مهمترین سئوال طرح تحقیق این است که اولاً چگونه و چرا علم و فلسفه یونان به شرق منتقل شد ثانیاً در شرق اسلامی چه برداشت ها و تفاسیر روی علوم یونانی صورت گرفت و چگونه شد که این علوم نتوانست جامعه ما را طرز خفتگی بیدار کند ثالثاً چه عواملی اروپای قرون وسطی را از حالت رکورد و تحجر دینی خلاص کرد و حیاتی دوباره (رنسانس) به او داد و مسلمانان چه اندازه تأثیر در احیاء تمدن اروپا داشته اند.

منابع :

. Iacque Le Goff les inteffectuefs an moyen Age Edt. Du seuip. Paris 1985. P9
. I.Thank
– لغت نامه دهخدا و فرهنگ معین ذیل کلمات فرهنگ و تمدن
– داریوش آشوری. تعریف ها و مفهوم فرهنگ. تهران – مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 1358 ، ص 8
– این کتاب توسط نصرت فنی ترجمه و بوسیله نشر رسانش در سال 1378 تهران منتشر شد. ص 48
– هنری لوکاس، تاریخ تمدن. ترجمه عبدالحسین آذرنگ. ج اول. تهران – نشر کیهان – 1366 . ص 3
. Bosweff.
. Jhonson
. Civilijata
– گلین دانیل – تمدنهای اولیه و باستانشناسی خاستگاه آن. ترجمه هایده معیری. مطالعات و تحقیقات فرهنگی 1363 – ص 10
– Culture Dis / face ment
– امیر حسین آریان پور، زمینه جامعه شناسی، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی 1344. ص 460
– جرج. م. فاستر. جوامع سنتی و تغییرات فنی. ترجمه صدی ثریا. تهران معاونت پژوهشی و آموزشی وزارت ارشاد – 1375 ص 115
. Edward Burnett Toyfor
– داریوش کشوری، تعریف و مفهوم فرهنگ . ص 39
. Alfred weber
– هنری کوکاس. تاریخ تمدن. ج 1 ص 3و4
– علی شریعتی، تاریخ تمدن. ج اول. تهران دفتر تدوین و تنظیم مجموعه آثار . 1359 . ص 14
. Krober . (1376-1960)
– گلین دانیل. تمدنهای اولیه و باستانشناسی خاستگاه آنها. ص ص 11 و 12
– بخوان بنام پروردگارت که آفرید موجودات را آنکه نوشتن با قلم را آموخت. به انسان آموخت آنچه نمی دانست. سوره علق آیه 5-1
– سوره زمر. آیه 9
– مجادله – آیه 11
– سوره طه – آیه 114
– شیخ کلینی. اصول کافی. ج اول – امام محمد غزالی – احیاء العلوم ج اول ص 12-15
– ابن اثر. اسدالغابه فی معرفه الصحابه. تحقیق و تعلیق محمد ابراهیم البناء مجحر احمد عاشور
– شیخ کلینی، همان. ج اول. باب اول. حدیث 4.
– نهج البلاغه – گردآوری عبده. ج 2 ص 198
– شیخ کلینی، همان. ج اول. حدیث 3 ص 41
– علامه مجلسی بهار الانوار . ج اول: ص 177
– حسین نصر «سر حکیم مسلمان» احمد آرام، تهران شرکت سهامی کتابهای جیبی 1361 ص 3
– ذبیح اله صف، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی دانشگاه تهران – 1346 ص 1
–  احمد آرام، علم در اسلام، تهران – سروش 1366 ص 23
– ابوالحسن مسعودی، التنبیه و الاشرف – ابوالقاسم پاینده، تهران علمی و فرهنگی 1365 ص 112
– ذبیح اله صفا، همان ص  10
– ابن ندیم، اکفرست، ترجمه محمد رضا تجدد، تهران – امیر کبیر 1366 چ سوم ص 437
– ابن ندیم، اکفرست، ترجمه محمد رضا تجدد، تهران – امیر کبیر 1366 چ سوم ص 437
– جلال الدین همایی – تاریخ علوم اسلامی، تهران، مؤسسه نشر 1363 ص 30
– احمد آرام، علم در اسلام، تهران سروش – 1366 – ص 24
– ابن ندیم، الفهرست ص 446
– احمد آرام، علم در اسلام، ص 25
– ت . ج – دبور تاریخ فلسفه در اسلام – عباس شوقی، تهران نشر عطایی 1362، ص 12
–  ؟ ، تاریخ علوم، حسن صفاری، تهران، امیرکبیر 1344، ص ص 118 – 117
– لوئیس پاول، و دیگران، سیر تکاملی تمدن، ترجمه هاشم و مجید رضی.
– ابن ابی اصیبعه، عیون الانبیاء فی طبقات الاطباء ، ج 2، ص 124
– افهر شبلی، تاریخ آموزش در اسلام ، ترجمه محمد حسین ساکت ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1362، ص 140
– ابن ندیم، الفهرست ، ص 244 ؟
– تاریخ علوم، ص 118
– عبدالحسین زرین کوب، کارخانه اسلام، تهران – امیر کبیر 1362، ص 49
– ابن ندیم، الفهرست، ص ص 476 – 465
– حنا الفاخوری و خیس الجر، تاریخ فلسفه در جهان اسلام، ج 2 ص ص 342 – 328
– ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، ج 4، بخش اول ص 308
– میراث اسلام یا آنچه مغرب زمین به علل اسلامی مدیون است، زیر نظر سه تماس آرنولد و آلفرد گیوم، ؟ سیزده نفر از مستشرقین انگلستان. ترجمه مصطفی علم، تهران نشر مهر 1352، ص 105
–
–  ابن ندیم، الفهرست،ص 552
– الفهرست، پیشین ص 446
– جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر  کلام، تهران، امیر کبیر 1369 چ ششم، ص 581
–  عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، ص ص 22- 21
– احمد آرام علم در اسلام، ص 19
– Urbam II
– Cfermont  (در مرز ایتالیا)
. Ramanus Diogenes
– استیون رانسمان. جنگهای صلیبی. ترجمه منوجهر کاشف. تهران بنگاه ترجمه و نشر کتاب 1360 ج دوم ص 49
– اکبر، له . تاریخ قرون وسطی – ترجمه فخر الدین شدادمان. تهران. ابن سینا. بی تا . ص ص 219 و 230
. Abbe Richard
– فیلیپ حتی – تاریخ غرب – ج روم. ص 806 – ویل دورانت – پیشین. ص 784
. Alexius Comnenus
– گوستاولوبون. تمدن اسلام و عرب. ص 401
– م. نچکنیا و دیگران تاریخ مختصر جهان. ج اول ص – 163 – مونتگیری وات. تأثیر اسلام در اروپا. ص 101
– ویل دورانت . تاریخ تمدن. ج . 4 . بخش دوم. ص 786
– ویل دورانت. تاریخ تمدن. ج 4 . بخش دوم . ص 786
– سرتوماس آرنوند. آلفردگیوم. میراث اسلام . ترجمه مصطفی علم. ص 6
– گوستا و بوبون. پیشین. ص 404
– سمیع عاطف الدین. ریشه های ضعف و عقب افتادگی مسلمین. ترجمه محمود رجبی و محمد تقی کمالی نیا. قم – هجرت 1318 . ص 78
– . Dant Aplighieri (1965-1321)
– ابواللفضل عزتی – دیباچه ای بر تاریخ فلسفه .
گوستاولوبون – تهران اسلام و عرب .ص402
بارتزوبکر تاریخ اندیشه اجتماعی – ترجمه جواد یوسفیان و علی اصغر مجیدی . تهران . حبیبی 1358 ص 308
مونتگمری وات – میراث اسلام تأثیر اسلام در اروپا ص101
رحیم زاده صفوی جنگهای صلیبی –ج اول .تهران .دفتر آسیای وسطید 1324 ص16
مونتگمری ،وات . تأثیر اسلام در اروپا ص 132
ویل اورانت . تاریخ تمدن . 4 بخش دوم ص819
گوستاولوبون . تمدن اسلام و عرب ص423 همچنین – ک به ویل دورانت ج4 بخش دوم ص 816
آلبرماله وژول ایزاک . تاریخ تمدن قرون وسطی ص 239
ارنست باکر میراث اسلام ص 25
آلبر ماله . پیش . ص 239
استیون ، رانسیمان جنگهای صلیبی . ترجمه منوچهر کاشف . ج دوم . ترجمه و نشر کتاب 1360 چ دوم .ص339
آلبر ماله .پیشین ص 239
– فیلیپ، حتی. تاریخ عرب. ج 2 . ص 816
– ابن خبیر. سفرنامه ، ص 350
– رنه. گروسه. جنگهای صلیبی . ترجمه علی اصغر شمیم . تهران انتشارات علمی 1338 . ص 97
. Chateau Pelerins (قصر زائران)
. Chatelle Blanc
. ارنست باکر. میراث اسلام. ص 16
– زیگفرید هونکه.  فرهنگ اسلام در اروپا. ج 3 ص 76
– فیلیپ حتی . تاریخ عرب . ج 2 . ص 840
. ابوعبداله ادریسی . نزهه المشتاق . به نقل از گوستا و لوبون ص 624
.  Petrus Von Marcourt
. Rager Bacan
. Epistapa de Megneta
– زیگفرید، هونکه ـ فرهنگ اسلام در اروپا . ج اول . ص 82
– ویل دورانت. تاریخ تمدن، ج 4 . بخش دوم . ص 818
. Adelard of Bath (قرن داوزدهم)
– امیر علی از دانشمندان بارز مسلمان هند بود که بعدها به انگلستان سفر کرد و در سال 1909 به استخدام کمیسیون قضایی شورای خاص سلطنتی درآمده مدت 9 سال در آنجا کار کرد.
– امیر علی . تاریخ عرب و اسلام. ص 213
– عبدالرحیم غنیمه تاریخ دانشگاهههای  بزرگ اسلام. ترجمه نوراله کسایی. تهران. نشر یزدان 1349. ص 87
– احمد شبلی – تاریخ آموزش و پرورش در اسلام . ص 152
– فیلیپ حتی . تاریخ عرب. ج اول. ص 524
– نوراله کسایی. مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن. تهران. امیر کبیر 1363
– فیلیپ حتی . پیشین. ص 525
– عبدالحسین زرین کوب . کارنامه اسلام. ص 44
– احمد بن علی مقریزی- المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الاثار. مصر . مطبعه نیل 1325 هـ. ق. ص 49
– محمد رشاد. جنگهای صلیبی . ج دوم. تهران. اندیشه 1354 .ص 9
– محمد رشاد. همان . ص 11
– احمد شیلی، تاریخ آموزش در اسلام. ص 237
– نورالدین کسایی. پیشین. ص 80
– ابن جبیر. سفرنامه . ترجمه پرویز اتابکی. استان قدس رضوی. 1370 . ص 279
– نوراله کسایی – پیشین. ص 14
– هندوشاه نخجوانی – تجارت السلف – تصحیح عباس اقبال آشتیانی – تهران – ظهوری – 1357 – ص 334
– سید حسین نصر. علم و تمدن اسلام. ترجمه احمد آرام. نشر اندیشه – 1350 ص 59
– هندوشاه نخجوانی . تجارب السف پیشین، ص 347
– هندوشاه نخجوانی، تجارب السلف پیشین. ص 347
– م.م شریف. منابع فرهنگ اسلامی. پیشین. ص 52
– احمد شیلی – تاریخ آموزش در اسلام . پیشین. ص 238
– فیلیپ حتی. تاریخ عرب. ج دوم. ص 720
– میراث اسلام – مقاله آلفردگیوم – تحت عنوان: فلسفه و علم الهی. ص 231
– زیگفرید هونگه. فرهنگ اسلام در اروپا. ج 2 ص 297
– گوستاولوبون. تمدن اسلام و عرب. ترجمه محمد تقی فخر داعی. ؟؟ مطبوعاتی علمی. 1334. ص 735
– پی یه روسو. تاریخ علم. ترجمه حسن صفاری. ص 150 (دو سه قرن قبل از دانشگاه پاریس مدرسه سالرنو در ایتالیا به علوم طبیعی از جمله طب پرداخت و چون اختصاصاً به تدریس پزشکی پرداخته بود نمی توان عنوان دانشگاه را به او داد.
– هنری لوکاس – تاریخ تمدن . ج اول . ص 537
– Cterbert که در اواخر عمر با نام سیلوستر دوم به مقام پایی رسید یکی از محرکین اولیه جنگهای صلیبی و عامل مهمی در انتقال فلسفه و علوم اسلامی به اروپا بود.
– زیگفرید هونکه – فرهنگ اسلام در اروپا . ج 2. ص 297
– ویل دورانت، پیشین، ص 1233
. Jacques le Ctoff . les intellectuels
.Robert Defort . Les Cracsades . Ed . Seuif. Paris . 1988. P
– Philippe welff . L’Eveif Intelle ctuef de L’Euroyre
. م. م شریف. تاریخ فلسفه در اسلام. ج 3. ص 516
(1079-1142) Peter Abefard راهب فرانسوی نخستین کسی که می خواست میان علم و ایمان رابطه برقرار کند و از پناه بردن الهیات و فلسفه به کلیسا و هر قدرت دیگری جلوگیری نماید.
(1193-1280) Alpertle Garand وی ؟؟ سلک و پیرو ابوعلی سینا بود و شروحی بر فلسفه ارسطو نوشت.
(1225-1274) Thomas Aqwinas معرف ترین چهره مکتب اسکولاستیک (سازش میان عقل و ایمان)
(1214-1294) Roger Bacan فیلسوف انگلیسی ؟ که لوکوموتیو ـ هواپیما ـ تانک و پل معلق را پیش بینی کرده بود.
– محمد علی فروعی، سیر حکمت اروپا. ج اول. ص 87
– گستاولوبن. تمدن اسلام در عرب. ص 735
. Roger Bacon (1214-1294)
. Leonardde Pise (?)
. Arnoud (?)
. Villeneuve
. Reymand Iuff )1234-1315)
. Saint Thomas d’Hquinas (1225-1284)
. Albert the oreat
. Alphonse X fe sage. (1221-1284)
– گستاولوبن پیشین ص 735 (آلفونس دانشمند)
– گستاولوین، پیشین، ص 736
– گستاولوین – پیشین، ص 736
– م.م. شریف. تاریخ فلسفه در اسلام. ج سوم. ص 531
– سرتوماس و دیگران – میراث اسلام … ترجمه مصطفی علم. تهران. نشر مهر – 1353 – ص 239
– نوراله کسایی، ص 276
– عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام. ص 45
– زیگفرید هونکه – فرهنگ اسلام در اروپا – ج دوم – ص 296
– محمد رشاد ـ جنگهای صلیبی – ج دوم. ص 12
– تضری لوکاس، تاریخ تمدن، ج اول، ص 539
– مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران. قم. صدرا 1359- ص 624
. Anselm (1033-1109)
– آلبرت اوی. سیر فلسفه در اروپا. ترجمه علی اصغر حلبی. تهران. انتشارات زوار. 1368. ص 129
. Peter Abefard (1079-1142)
– همان. ص . 134
– ابن الندیم، الفهرست، پیشین، ص 443
– دین دورانت. تاریخ تمدن. ج 4. بخش اول. ص 320
– سید حسین نصر، سه حکیم مسلمان. ص 60 – علم و تمدن در اسلام. ص 57
– بارون کارادووو، تاریخ فلسفه اسلامی. ج اول . ص 4
– هانری کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ج اول. ص 4
– در زمان لاتین AL Klndus گفته می شود.
– ابن الندیم – الفهرست . ص 465
– حناالغاخوری، تاریخ فلسفه در جهان اسلام . ج روم. ص 377
– حین نصر ـ همان ـ ص 13
– حناالفاخوری و خلیل الجر. همان . ص 378
– هانری کربن. همان ـ ج اول ـ ص 213
– سید حسین نصر، سه حکیم مسلمان. ص 109
– به زبان لاتین به AL Farabius شهرت دارد.
– ابن خلیکان. وفیات الاعیان. به اهتمام دکتر احسان عباس. بیروت. بی تا. ج پنجم. ص 153
– ابومهر عبدالحق ابن سبعین (حدود 614- 668 هـ) در یکی از شهرهای اسپانیا بنام مرسیله بدنیا آمد و در همان جا رشد کرد. بعد از مرگ ابن رشد (1126تا 1198 م) ابن سبعین سرآمد فلاسفه مغرب (آندلس) به حساب می آمد بیشتر شهرت وی از کتابی است تحت عنوان (پاسخ به سئوالات سیسیلی) که به سئوالات فردریک دوم پادشاه سیسیل پاسخ می داد وی خودکشی کدر. ر.ک. سونتگری است. اسپانیای اسلامی . ص 169
. حنا الفاخوری . پیشین. ج دوم. ص 397
– سید حسین نصر. پیشین. ص 31
– حنا الفاخوری … تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ج دوم، ص 401
– ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 4 بخش اول، ص 325
– شمس الدین محمد بن محمود ؟؟، بزهه الازواج و روضه الافراح (تاریخ الحکما) ترجمه مقصود علی تبریزی، بکوشش محمد تقی دانش پروژه و محمد سرور مولایی، عصر و فرهنگی – ص 369
– علی اصغر حلبی ، گزیده و مسائل اخوان الصف، تهران : زوار – 1360 ص 11
– ابن العبری ، تاریخ مختصر الدول، ص 243
– ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 4 ، بخش اول، ص 326
– حسین نصر، علم و تمدن در اسلام ص 33
– ویل دورانت همان، ص 328
– همان، ص 329
– ابن خلدون، العبر، ج 3. ص 211 95
– آرام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج 1 ، ص 202
– مقرس، نصخ الطیب، ج 2، ص 213 و 433
– بارون کارادو و متفکران اسلام ج 4، ص
– مقرس، نصخ الطیب، ج اول، ص 205
– مونتگری وات، اسپانیایی اسلامی، ص 72
– محمد ارکون، دو واسطه تفکر قرون وسطایی، ابن رشد و ابن میمون (یهودی) مجله پیام، ماهیانه یونسکو شماره 196 سال هجدهم مرداد 1366 ص ص 14 و 15
– قریه‌ای یهودی نشین در 50 نیکومتری جنوب شرقی قرطبه
– مجله پیام همان شماره ص 90
– آلفرد گیوم، مقاله میراث اسلام، ص 232
– فیلیپ حتی، تاریخ عرب ج دوم، ص ص 743 و 748
– همان، ص 744
– عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام ص 117
– فیلیپ حتی، پیشین ص 733
– آرام ؟، تمدن اسلامی در قرن چهارم، ج اول، ص 232
– م. م شریف تاریخ فلسفه در اسلام، ج 3 ص 530
– آلفرد گیوم مقاله میراث اسلام، ص 232
– Albertus Magnus (1193 – 1280)
– Themas Aquinas (1225-1274)
– محمد علی فروغی پیشین ج اول ص 15
– همان ص  ص 95 و 98
– همان ص  ص 95 و 98
– Cterarde de Cremona
– Minicus Ctandisalus
– Vincent de Budau
– Roger Bacon
– ابونصر فارابی احضاء العلوم مقدمه مترجم بر آن. ص ص 17 و 18
– charters (شهری در جنوب فرانسه)
–  محمد رضا حکیمی، دانش مسلمین، ص 276
– ویل دورانت، ج چهارم بخش دوم ص 1295

– هانری کربن، تاریخ فلسفه در اسلام، ج اول ص 3
– حسین نصر سر حکیم مسلمان ص 57
– هانری کربن پیشین ص 13
– ویل دورانت پیشین ص 1290
– مونتگری، ؟، پیشین ص 165
–  کرلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه احمد آرام، ص 189
– ت ج دی بور تاریخ فلسفه در اسلام ترجمه عباس شوقی، ص 78
– هانری کربن تاریخ فلسفه اسلامی ترجمه اسداله مبشری، ص 213
– سید حسین نظر علم و تمدن در اسلام ترجمه احمد آرام ص 147
– عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام ص 65
– ابن ندیم، الفهرست ص 466
– ابن العبری، تاریخ مختصر الدول، ص 216
– ابن ؟؟؟ فی طبقات الاطباء ج 3، ص 149
0 ابوریحان بیرونی، آثارالباقیه ترجمه اکبر داناسرشت، ص 20 مقدمه
– علی اصغر جلی، تاریخ تمدن اسلامی، ص 283 نورالدین آل علی اسلام در غرب ص 330 Syprestre II – Gerbert  از 999 تا 1003 متصدی مقام پاپی بود، ولی اهمیت او بیشتر مربوط به شهرت علمی اوست. ؟؟ فرهنگ اسلام در اروپا، ج اول ص ص 120 تا 130
– نورالدین آل علی. اسلام در غرب ص 330
– Syfrestre II – Gerbert در 999 تا 103 متصدی مقام پاپی بود، ولی اهمیت او بیشتر مربوط به شدت علمی اوست.
– ریگزیه هونکه فرهنگ اسلام در اروپا، ج اول ص ص 120 تا 130
– Robert Chester
– جرج – سارتون شش بال علم (مردان علم در رنسانس) ترجمه احمد آرام. ص 44
– Cterard da Cremona.
– فیلیپ حتی تاریخ عرب ج اول ص 484
– عبدالحسین، زرین کوب، کارنامه اسلام ص 66
– Leonard do Fibonacci
– کالین ا. زمان . تاریخ علم کمبریج . ص 444
– ادوارد براون، طب اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، ص 104
– سید حسین نصر، علم و تمدن در اسلام ص 194
–  سید حسین نصر، علم و تمدن در اسلام ص 198
– ابن ندیم – الفهرست ص 527
– همان ص 535
– نظامی عروضی – چهارمقاله . به اهتمام محمد قزوینی و به کوشش محمدمعین . تهران. زوار 1333 . ص 124
– مایرهوف . مقاله‌میراث اسلام – ص 116
– نظامی عروضی ، همان، ص 110
-جرجی زیدان.تاریخ تمدن اسلام. ص ص 3-602
– عبدالحسین زرین کوب . پیشین . ص 54
– احمد آرام . علم در اسلام. ص 190.
– Salerno
– Constantinus Africanus
– هنری لوکاس . تاریخ تمدن. ج اول . ص 535.
– زیگفرید هونکه. فرهنگ اسلام دراروپا . ج 2. ص 154.
– فیلیپ حقی. تاریخ عرب. ج 2 – ص 741.
– هنری لوکاس. همان . ص 535.
– فیلیپ حقی. تاریخ عرب. ج 2 – ص 741.
– ادوارد براون – تاریخ  . ص 214
– زیگفرید هونکه – فرهنگ اسلام در اروپا. ج 2. ص 170.
– جان برنال – علم در تاریخ – ص 214.
– ابن ندیم – الفهرست – ص 52
– ابن ابی الصیبعه. عیون الانباء فی طبقات الاطباء . ج سوم . ص 147.
– زرین کوب . ص 52
– گوستاولوبن . ص 637
– ابن ابی الصیبعه . همان. ص 85
– القفطی . تاریخ الحکماء . ص 517.